نانسی پلوسی، رییس مجلس نمایندگان ایالات متحده امریکا، روز گذشته و درست چند روز بعد از درگیری های شدید مرزی میان نظامیان جمهوری های ارمنستان و آذربایجان در سفر به پایتخت ارمنستان آنچه را «حملات غیرقانونی» از سوی آذربایجان می خواند، محکوم کرد. نانسی پلوسی از روز شنبه و برای یک سفر سه روزه به ارمنستان سفر کرده است. این مقام امریکایی، بلندپایه ترین مقام واشنگتن است که از زمان استقلال ارمنستان تاکنون به این کشور سفر می کند. درگیری های هفته گذشته میان باکو و ایروان، بیش از 200 کشته برجا گذاشت. جمهوری ارمنستان، آذربایجان را به تلاش برای تصرف سرزمین های خود متهم می کند. رییس مجلس نمایندگان امریکا که به ایروان سفر کرده است در یک نشست خبری گفت: «ما، از طرف کنگره امریکا این حملات را که دورنمای یک توافق صلح را مخدوش می کند، به شدت محکوم می کنیم.» این مقام ارشد امریکایی افزود: «ارمنستان به دلیل تمرکز بر امنیت پس از حملات غیرقانونی و مرگبار آذربایجان به سرزمین های ارمنستان، از اهمیت ویژه ای نزد ما برخوردار است.» این مقام امریکا حملات هفته گذشته را «تهاجم به تمامیت ارضی ارمنستان» توصیف کرد. آلن سیمونیان، رییس پارلمان ارمنستان مدعی شد که درگیری های هفته گذشته میان دو همسایه، روز پنجشنبه و با میانجی گری امریکا به آتش بس ختم شده است. سیمونیان از دولت امریکا برای میانجی گری تشکر کرد.
به رغم اظهارات نانسی پلوسی در ایروان و محکوم کردن اقدامات آذربایجان توسط او، برخی تحلیلگران معتقدند که امریکا و غرب بیشتر از آنکه با ارمنستان نزدیک باشند با جمهوری آذربایجان نزدیک هستند. شعیب بهمن، کارشناس مسائل اوراسیا و قفقاز به «اعتماد» می گوید: «واقعیت این است که نمی توان سفر خانم پلوسی را جدا از تحولات دو سال گذشته مورد ارزیابی قرار داد، یعنی از زمانی که جنگ دوم قره باغ در سال 2020 رخ داد و تغییری در موازنه قوا در منطقه اتفاق افتاد. در این تغییر موازنه، عملا جمهوری آذربایجان با کمک هایی که ازسوی اسراییل و ترکیه به شکل آشکار و در پشت صحنه از انگلیس و امریکا و ناتو دریافت کرد، موفق شد به برتری در حوزه نظامی دست پیدا کند.» به اعتقاد بهمن، هدف اصلی جنگ 2020 قره باغ، ایجاد کریدور موسوم به زنگزور برای اتصال خاک آذربایجان به بخش جداافتاده از سرزمینش در نخجوان است و طرف های غربی هم از این هدف حمایت می کنند. او می گوید: «اگرچه آن تحولات با مداخله و میانجی گری روسیه به پایان رسید، کاملا مشخص بود که این پروژه یک پروژه ناتمام است و در آینده باید شاهد ادامه این پروژه از سوی همان بازیگران سنتی باشیم. اصل پروژه ایجاد همان دالان تورانی است که جمهوری آذربایجان از آن با واژه جعلی کریدور زنگزور استفاده می کند، در نتیجه هدف اصلی جنگ دوم قره باغ و تحولات فعلی ایجاد دالان تورانی است که صرفا جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل نمی کند، بلکه می تواند پل ارتباطی باشد که ناتو را به منطقه قفقاز و حاشیه دریای خزر متصل کند.»
ایالات متحده امریکا در کنار روسیه و فرانسه، ریاست مشترک گروه مینسک را برعهده دارد که در دهه 1990 برای میانجی گری و صلح میان جمهوری های ارمنستان و آذربایجان ایجاد شد. با این حال دولت امریکا در طول دو سال گذشته و از زمان آغاز جنگ 2020 قره باغ، تلاش مستقیمی برای دخالت در موضوع نکرده است. شعیب بهمن می گوید: «در شرایط فعلی سفر خانم پلوسی خارج از این مجموعه نکات نیست. با توجه به پیشینه ای که دست کم در دو سال گذشته رخ داده است و جهت گیری و سکوت ظاهری که امریکا در مواضع اعلانی داشتند و البته در مواضع اعمالی از کشیده شدن این کریدور حمایت کردند، واقعیت این است که خانم پلوسی برای تقویت موقعیت ارمنستان وارد این کشور نشده است، بلکه امریکایی ها هم خواهان کشیده شدن این کریدور هستند.»
بهمن معتقد است که موضوع کشیده شدن کریدور موسوم به زنگزور که ارتباط خاک ارمنستان با مرزهای جنوبی این کشور با ایران را قطع می کند، مساله ای در رقابت با روسیه است. بهمن معتقد است: «برای امریکایی ها مساله اصلی این است که چه کسی بر این کریدور نظارت داشته باشد و اعمال حاکمیت کند. در این خصوص چون قطعا امریکایی ها تمایلی ندارند حاکمیت این کریدور برعهده روس ها باشد، درنتیجه بار دیگر تلاش می کنند که خودشان را به عنوان یک بازیگر فعال در منطقه نشان دهند و بتوانند مدیریت این کریدور و حتی نظارت بر آن و اعمال حاکمیت بر آن را در دست خودشان بگیرند. در نتیجه سفر خانم پلوسی به معنای حمایت از مواضع ارمنستان محسوب نمی شود.»
مقام های ارمنستان از دو سال پیش تاکنون، بیش از پیش از عملکرد روسیه در زمینه مناقشه قره باغ ناراضی تر شده اند. روسیه متحد اصلی نظامی ارمنستان محسوب می شود و علاوه بر داشتن پایگاه نظامی دایمی در خاک این کشور، براساس پیمان مودت و همچنین در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی، متعهد به حمایت از ارمنستان در صورت تهاجم نظامی خارجی است. به نوشته خبرگزاری اینترفکس روسیه مقام های ارشد ارمنستان نسبت به واکنش مسکو به درخواست ارمنستان برای حمایت از این کشور در مقابل تهاجم آذربایجان رضایت ندارند. آلن سیمونیان رییس پارلمان ارمنستان که روز گذشته میزبان نانسی پلوسی همتای امریکایی خود بود، روز جمعه در تلویزیون ملی ارمنستان ضمن تشبیه کردن سازمان امنیت جمعی به تپانچه ای که امکان شلیک گلوله ندارد، گفت: «ما قطعا ناراضی هستیم. انتظارات ما برآورده نشده است.» این مقام ارشد ارمنستانی تاکید کرد: «ما انتظار گام های ملموس تری از متحدان روس مان داریم، نه فقط بیانیه و حرف های نصفه نیمه.»
شعیب بهمن معتقد است که روسیه نیز از هدف جمهوری آذربایجان از کشیدن دالانی در خاک ارمنستان حمایت می کند. بهمن به «اعتماد» می گوید: «واقعیت این است که روس ها به کشیده شدن این کریدور نگاه منفی ندارند و اعتقاد دارند که ایجاد این کریدور می تواند دسترسی زمینی روسیه به ارمنستان و ترکیه و حتی ایران را تسهیل کند.» با این حال این کارشناس مسائل اوراسیا می گوید: «خطرها و تهدیدهای ناشی از احداث چنین کریدوری می تواند روسیه را هم به شدت مورد مخاطره قرار دهد. به هر حال اینکه طرف های غربی از این کریدور به عنوان مسیری یاد می کنند که می تواند ناتو را به دریای خزر و قفقاز جنوبی متصل کند و حضور آنها را در این مناطق تسهیل کند، برای روسیه یک خطر جدی به شمار می آید.» بهمن خطر دیگر کشیده شدن این دالان را تقویت پان ترکیسم در قفقاز جنوبی عنوان می کند و می گوید: «کشیده شدن این کریدور که به هر حال می تواند به تقویت جریان هایی مانند پان ترکسیم مبدل شود، در نهایت برای روسیه می تواند مخاطرات زیادی داشته باشد، چراکه ساکنان روسیه در منطقه قفقاز شمالی دارای ریشه های نژادی ترک هستند و در گذشته هم بازیگرانی که این ایده های پان ترکیستی را دنبال می کردند، دارای ارتباط قوی با آنها بودند. مثلا ترکیه در جریان چچن که چچنی ها در دهه 1990 مقابل دولت مرکزی روسیه می جنگیدند، به واسطه همین افکار و ایده های ترک گرایانه از چچنی ها حمایت و آنها را تسلیح می کردند.» شعیب بهمن در پاسخ به این سوال که در صورت وجود چنین مخاطراتی، روسیه چرا از کشیده شدن این دالان حمایت می کند، تاکید می کند: «روس ها تصور می کنند که اگر این کریدور تاسیس شود و خودشان بر آن تسلط داشته باشند، می توانند از این خطرات جلوگیری کنند. اما واقعیت این است که احداث چنین کریدوری می تواند موضوع های مختلفی مانند حاکمیت بر زمین و آسمان آن را مطرح کند که در آن صورت طرف های غربی در کنار جمهوری آذربایجان، ترکیه، اسراییل و حتی ناتو در پشت صحنه می توانند فشارهای زیادی را وارد کنند و این موضوع را به یک تهدید بزرگ برای روسیه تبدیل کنند.»
جمهوری اسلامی ایران که همسایه جنوبی دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان است، همواره مخالفت خود را با تغییر مرزهای ژئوپلیتیک در منطقه اعلام کرده است. تحلیلگران معتقدند که توفیق جمهوری آذربایجان در تصرف منطقه ای از خاک ارمنستان برای اتصال خاک این کشور به سرزمین جداافتاده در نخجوان، عملا ارتباط زمینی ایران را با ارمنستان قطع می کند. به رغم مواضع اعلانی ایران در این خصوص، شعیب بهمن معتقد است که سیاست ایران در قفقاز جنوبی با شکست مواجه شده است. بهمن به «اعتماد» می گوید: «واقعیت این است که سیاست ایران در جنگ دوم قره باغ حکایت از یک شکست راهبردی در منطقه قفقاز داشت و ایران به هیچ وجه نتوانست منافع و امنیت ملی خودش را در جریان این جنگ تامین کند.»
موضوع عدم تغییر مرزهای بین المللی در دیدار تیر ماه امسال میان رییس جمهور ترکیه به عنوان متحد اصلی جمهوری آذربایجان با مقام معظم رهبری نیز مطرح شد. در این دیدار، رهبر انقلاب خطاب به رجب طیب اردوغان گفتند: «اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد، چراکه این مرز یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.»
شعیب بهمن می گوید که دستگاه سیاست خارجی ایران نتوانسته است این دستورات را به درستی به میدان عمل بکشاند. این تحلیلگر مسائل قفقاز می گوید: «در طول دو سال گذشته هم متاسفانه به رغم تاکیداتی که رهبری داشتند، ایران نتوانسته است به یک بازیگر فعال در قفقاز بدل شود. در نتیجه بیشتر از اینکه ایران را یک کنشگر فعال در تحولات قفقاز جنوبی بدانیم، می توانیم آن را یک بازیگر واکنش گرا تلقی کنیم که اگر در شرایط کنونی دست به اقدام های جدی برای حفظ منافع ملی و امنیت ملی خودش نزند در آینده با چالش ها و تهدیدهای متعددی مواجه خواهد شد. تقویت حضور اسراییل در منطقه قفقاز، ایجاد شرایطی که در آن پان ترک ها با دست بازتری به اقدامات خودشان ادامه بدهند و تشدید حضور ناتو در منطقه می تواند برای ایران مخاطرات گسترده ای را در حوزه امنیتی پدید بیاورد، در نتیجه ضرورت دارد که ایران به سرعت به سمت یک راهبرد توازن بخش در منطقه حرکت کند و از ایجاد این کریدور جلوگیری به عمل بیاورد. این موضوع مستلزم اتخاذ یک سری راهبردها است که اگر ایران وارد این مساله شود می تواند این راهکارها را اتخاذ کند.»
سفر پلوسی به ارمنستان، سفر رسمی یک مقام دولتی ایالات متحده امریکا محسوب نمی شود و به گفته او یک سفر خودجوش است. نانسی پلوسی، رییس مجلس نمایندگان امریکا تصمیم سفر به ایروان را خودجوش خواند و گفت که هدف از این سفر حمایت از «امنیت، ثبات اقتصادی و حکومت دموکراتیک در ارمنستان و منطقه قفقاز» است. پلوسی در مجموعه ای از توییت های اختصاص داده شده به سفر خود به ایروان، یادآور شد که در سال 2019 مجلس نمایندگان با اکثریت آرا نسل کشی ارامنه را به رسمیت شناخت و در آوریل 2021، رییس جمهور جو بایدن اولین رهبر امریکایی بود که علنا قتل عام ارامنه را اعلام کرد. وی تصریح کرد: «سفر هیات کنگره ای ما به ارمنستان نماد قدرتمندی از تعهد راسخ ایالات متحده به ارمنستان دموکراتیک، صلح طلب و شکوفا و منطقه امن و با ثبات قفقاز است. ما طی نشست های کاری با سران دولت، اعضای جامعه مدنی و اعضای نهادهای امنیتی حمایت قوی و مداوم ایالات متحده را -به عنوان رییس گروه مینسک و دوست دیرینه ارمنستان جهت حل وفصل مناقشه قدیمی ناگورنو – قره باغ مطرح خواهیم کرد.» امریکا در کنار ایران یکی از بزرگ ترین میزبانان ارمنی های ساکن خارج از ارمنستان است. تعدادی از شهروندان امریکایی ارمنی در مجلس نمایندگان امریکا عضو هستند. نانسی پلوسی در این خصوص افزود: «اعضای برجسته هیات کنگره ما به این بازدید افتخار می کنند و آنها قهرمانان دیرینه ارمنستان بوده اند. آنا اشو و جکی اسپیر از زنان امریکایی-ارمنستانی این کنگره تعهد شخصی خود را نسبت به این مبارزه و درگیری ابراز می کنند. فرانک پالون از نیوجرسی، مدت هاست که رییس کمیسیون امور ارمنستان در کنگره امریکا است. هیات ما مشتاقانه منتظر نشست های سازنده ای است که به تقویت شراکت ما با جمهوری ارمنستان و ارتقای ارزش ها و منافع ما در منطقه ادامه خواهد داد.»
شعیب بهمن معتقد است که روسیه نیز از هدف جمهوری آذربایجان از کشیدن دالانی در خاک ارمنستان حمایت می کند. بهمن به «اعتماد» می گوید:
روس ها به کشیده شدن این کریدور نگاه منفی ندارند و اعتقاد دارند که ایجاد این کریدور می تواند دسترسی زمینی روسیه به ارمنستان و ترکیه و حتی ایران را تسهیل کند. خطرها و تهدیدهای ناشی از احداث چنین کریدوری می تواند روسیه را هم به شدت مورد مخاطره قرار دهد. به هر حال اینکه طرف های غربی از این کریدور به عنوان مسیری یاد می کنند که می تواند ناتو را به دریای خزر و قفقاز جنوبی متصل و حضور آنها را در این مناطق تسهیل کند، برای روسیه یک خطر جدی به شمار می آید.
واقعیت این است که سیاست ایران در جنگ دوم قره باغ حکایت از یک شکست راهبردی در منطقه قفقاز داشت و ایران به هیچ وجه نتوانست منافع و امنیت ملی خودش را در جریان این جنگ تامین کند.
در طول دو سال گذشته هم متاسفانه به رغم تاکیداتی که رهبری داشتند، ایران نتوانسته است به یک بازیگر فعال در قفقاز بدل شود. در نتیجه بیشتر از اینکه ایران را یک کنشگر فعال در تحولات قفقاز جنوبی بدانیم، می توانیم آن را یک بازیگر واکنش گرا تلقی کنیم که اگر در شرایط کنونی دست به اقدام های جدی برای حفظ منافع ملی و امنیت ملی خودش نزند در آینده با چالش ها و تهدیدهای متعددی مواجه خواهد شد.
