“ترکیه با تاخیر ۶۰ ساله، به جمع کشورهای دارای انرژی هسته ای در جهان پیوست.” این عبارتی بود که رجب طیب اردوغان در سخنرانی خود در مراسم رسمی تحویل نخستین محموله سوخت هسته ای به اولین نیروگاه اتمی ترکیه از سوی روسیه بیان کرد. در این بین پرسش اصلی این است که “چرا در هسته ای شدن ترکیه 60 سال تاخیر به وجود آمده است؟”، در حالی که آنکارا در دهه های گذشته همواره بخشی از بلوک غرب بوده و کشورهای غربی همچون آمریکا و بسیاری از اروپایی ها از تکنولوژی هسته ای برخوردار بوده اند؟ به عبارت دیگر، چرا ترکیه موفق نشد صنعت و تکنولوژی هسته ای را از غرب دریافت کند؟ و چرا در نهایت برای دستیابی به این فن آوری به همکاری با روسیه روی آورد؟
واقعیت آن است که آمریکا و کشورهای اروپایی هیچ گاه تمایل چندانی به هسته ای شدن ترکیه نداشته اند. به همین دلیل نیز به رغم آنکه در طول جنگ سرد و همچنین سال های پس از فروپاشی شوروی و پدید آمدن فضای تک قطبی در جهان، آنکارا همواره در طرف غرب قرار داشت، اما هرگز موفق به اخذ فن آوری هسته ای از آمریکا و کشورهای اروپایی نشد. در این بین تنها قدرت هسته ای که نسبت به ایجاد نیروگاه هسته ای در ترکیه ابراز علاقه نمود و البته با استقبال آنکارا نیز مواجه شد، روسیه بود.
افتتاح نیروگاه آق قویو که توسط شرکت روس اتم روسیه برای ترکیه ساخته شده، نشان از اعتماد قابل توجه آنکارا به مسکو دارد. این اعتماد دست کم در دو حوزه سیاسی و تکنولوژیکی محسوس است. در حوزه سیاسی، در شرایطی که کشورهای غربی هیچ گاه به درخواست هسته ای شدن ترکیه وقعی ننهادند، این روسیه بود که بدون توجه به اختلافات و رقابت های منطقه ای و جهانی موفق شد اعتماد آنکارا را کسب کند.
در حوزه تکنولوژیکی نیز ایجاد نیروگاه هسته ای توسط شرکت های روس نشان داد که روسیه از فن آوری به روز و قابل اطمینانی در این حوزه برخوردار است. کما اینکه نیروگاه هسته‌ای آک‌کویو از زلزله‌های مهیب ۶ فوریه در ترکیه آسیب ندید که این امر بیانگر دقت و امنیت بالا در ساخت و ساز آن است.
مباحث سیاسی و تکنولوژیکی که موجب اعتماد ترکیه به روسیه در زمینه هسته ای شده اند، اتفاقی تازه محسوب نمی شوند. پیش از ترکیه، ایران نیز با اعتماد سیاسی و تکنولوژیکی به روسیه اقدام به تکمیل و راه اندازی نیروگاه هسته ای بوشهر کرد. با وجود آنکه بعضا اما و اگرهایی درباره دلایل به تاخیر افتادن راه اندازی این نیروگاه مطرح می شود اما واقعیت آن است که مباحث مختلف فنی و مالی در این تاخیرها نقش مهمی داشتند. به خصوص که پلتفرم نیروگاه هسته ای بوشهر در ابتدا بر اساس قرارداد ایران با شرکت های آلمانی و فرانسوی ایجاد شده بود و همین امر ادامه کار را برای شرکت های روسی سخت می کرد.
به هر روی نباید از یاد برد هنگامی که ایران تصمیم به تکمیل نیروگاه هسته ای بوشهر گرفت، با بی رغبتی و حتی تهدید از سوی کشورهای غربی مواجه شد. با این حال روسیه تنها کشوری بود که حاضر به همکاری با ایران در این زمینه شد. تجربه همکاری هسته ای میان ایران و روسیه به نحوی موثر و مقبول بوده که دو کشور به توافق های مهمی درباره احداث نیروگاه های هسته ای دیگر در بوشهر و سایر نقاط ایران دست یافته اند.
علاوه بر ایران و ترکیه که قصد دارند تجربه همکاری هسته ای با روسیه را تکرار کنند، کشورهای دیگر هم که خواهان دستیابی به فن آوری هسته ای و بهره مندی صلح آمیز از این تکنولوژی هستند، به مسکو به چشم یک همکار قابل اعتماد می نگرند. کما اینکه تا کنون کشورهای مختلفی همچون ویتنام، بنگلادش، آفریقای جنوبی، مصر، اردن، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، مراکش، بولیوی، بلاروس، چین، مجارستان، هند و قرقیزستان اقدام به مذاکره و توافق با روسیه برای ایجاد نیروگاه های هسته ای کرده اند و البته عملیات احداث در برخی از این کشورها نیز آغاز شده است.
در حال حاضر روسیه از موقعیت قابل توجهی در صدور تکنولوژی هسته ای در جهان برخوردار است و کشوری پیشرو در ساخت و ساز رآکتورهای هسته ای محسوب می شود. به نحوی که همزمان 3 واحد در روسیه و 34 واحد هسته ای در کشورهای دیگر توسط شرکت روس اتم در حال ساخت هستند. برخورداری از فن آوری پیشرفته و دانش جدید در حوزه هسته ای به همراه سامانه های ایمنی، رعایت الزامات بین المللی و توصیه های آژانس بین المللی انرژی اتمی موجب شده که سفارش های خارجی روس اتم در سال 2021 از 139.9 میلیارد دلار فراتر رود. همچنین فروش سوخت و فناوری‌های هسته‌ای توسط روسیه به سایر کشورها در سال 2022 بیش از 20 درصد افزایش یافته است.
افزایش نفوذ روسیه در صنعت هسته ای جهان و همچنین افزایش اعتماد کشورهای مختلف به مسکو برای ایجاد نیروگاه های هسته ای، در حالی شدت گرفته که کشورهای غربی از این مسئله به شدت آشفته شده اند و به انحاء مختلف تلاش هایی را برای محدودسازی نقش مسکو در این زمینه آغاز کرده اند. به عنوان مثال، کنترل روسیه بر بازار سوخت هسته ای، 5 کشور گروه 7 را بر آن داشت تا برای کاهش وابستگی جهانی به فن آوری انرژی هسته ای وارداتی از مسکو، اتحادی جدید تشکیل دهند.
بریتانیا، ایالات متحده، کانادا، ژاپن و فرانسه در چارچوب نشست وزرای گروه 7 در ژاپن توافق کردند که یک زنجیره تامین پایدار برای سوخت نیروگاه های هسته ای ایجاد کنند. البته عملیاتی شدن چنین تصمیماتی که به معنای عدم واردات سوخت هسته ای از روسیه است، دشواری های زیادی به همراه دارد. زیرا تنها در اروپا بیش از 30 رآکتور وجود دارند که همچنان با سوختی که توسط روسیه تامین می شود، به فعالیت خود ادامه می دهند.
در عین حال، نقش روسیه در بازار انرژی هسته‌ای تنها به صادرات سوخت هسته‌ای محدود نمی‌شود که کشورهای غربی بخواهند از آن ممانعت به عمل آورند. در حال حاضر روسیه به عنوان یک کشور قابل اعتماد در زمینه فن آوری هسته ای شناخته می شود که هم از حیث سیاسی و هم از لحاظ تکنولوژیکی، از قابلیت های بیشتری نسبت به کشورهای غربی برخوردار است. به عنوان مثال، مسکو به هیچ وجه دیدگاه سیاسی منفی غرب به هسته ای شدن کشورهای مختلف را ندارد. کما اینکه با برخی از متحدان سنتی غرب همچون ترکیه، عربستان، امارات و … وارد همکاری هسته ای شده است.
در زمینه تکنولوژیکی نیز روسیه به مثابه شریکی رفتار می کند که طرف های مقابل می توانند همه نیازهای خود را از ابتدای ساخت تجهیزات تا بهره‌برداری و دفع زباله، تضمین کنند. این در حالیست که شرکت های رقیب روسیه در غرب، همه خدمات مرتبط با راکتورهای هسته ای را ارائه نمی دهند. در نتیجه این امکان برای روسیه وجود دارد که نفوذ فزاینده‌ای در بازار انرژی هسته ای در جهان داشته باشد.
