از زمان آغاز جنگ اوکراین، تردیدی وجود نداشته که این جنگ تأثیر عمیقی بر اوضاع سیاسی، اقتصادی، نظامی و امنیتی چه در اروپا و چه در آسیا، خاورمیانه و هر منطقه دیگر خواهد گذاشت که دارای پیچیدگی‌های مهم در حوزه جغرافیای سیاسی است.
مسکو، اسپوتنیک/ در حالی که کشورهای اروپایی به واسطه جنگ اوکراین در معرض خطرهای جدی قرار گرفته اند، سیاست آمریکا همچنان بر حمایت از طولانی شدن جنگ اوکراین استوار است. در عین حال واشنگتن نشان داده که از گسترش تنش در سایر مناطق جغرافیایی نیز حمایت می کند. از جمله نامزدهای مهم در این خصوص می توان به مناقشه چین و تایوان در شرق آسیا و پشتیبانی از جمهوری آذربایجان برای تشدید تنش با ایران اشاره کرد.
در این بین منطقه خاورمیانه که همواره نقش مهمی در رقابت استراتژیک قدرت های بزرگ و قدرت های منطقه ای داشته و آنها منافع خود را در این پهنه جغرافیایی به شکلی حیاتی مطرح کرده اند، یکی از مهمترین مناطقی خواهد بود که از حیث امنیتی تحت تاثیر جنگ اوکراین قرار خواهد گرفت. علاوه بر تلاش های آمریکا برای تداوم تنش در روابط کشورهای این منطقه، ایالات متحده نشان داده که سیاست تنش زای خود را تنها به حوزه های دولتی محدود نخواهد کرد. در واقع شواهد و قرائن نشان می دهند که ایالات متحده یکبار دیگر قصد فعال کردن گروه های تروریستی در منطقه موسوم به خاورمیانه عربی را دارد.
جنگ اوکراین و ترویسم
شاخص جهانی تروریسم قبل از آغاز بحران اوکراین حکایت از آن داشت که عمده فعالیت های تروریستی، از نظر کمی، در کشورهایی همچون افغانستان، نیجریه، سومالی و سوریه متمرکز شده بودند. در واقع این کشورها بیشترین تعداد قربانیان عملیات تروریستی را در سال 2021 به ثبت رسانده بودند. به نحوی که 74 درصد از مرگ و میر ناشی از تروریسم در سال 2021 در این کشورها بود.
اگر چه مطابق با آمارها، حملات تروریستی در کشورهایی همچون افغانستان، نیجریه، سومالی و سوریه به کشته شدن بیش از هزار نفر در سال 2021 منجر شد، اما باید توجه داشت که در وهله نخست، این آمارها می توانند نادرست باشند و همه عملیات های تروریستی را در بر نگیرند. در وهله دوم، این آمارها حتی در صورت صحت، تنها اقدامات عملیاتی گروه های تروریستی را نشان می دهند. به همین دلیل نمی توان به کاهش تعداد عملیات های تروریستی به عنوان عاملی مثبت در جنگ علیه سازمان‌های بنیادگرای افراطی تکیه کرد.
در واقع آمار و ارقام به تنهایی توضیح قانع‌کننده‌ای درباره بقای گروه های تروریستی ارائه نمی‌کنند. نفوذ ایدئولوژیکی این گروه ها و توانایی آنها برای انطباق با فشارهای امنیتی، چه در سطح محلی و چه در سطح منطقه ای به همراه فشارهای اعمال شده توسط قدرت های بزرگ، می تواند در نوع اقدام گروه های تروریستی موثر باشد. بر این اساس گروه های تروریستی همواره مترصد فرصتی هستند که بتوانند توان داخلی و خارجی خود را برای بازتولید قدرت و اقدامات خرابکارانه فراهم کنند.
در این بین جنگ اوکراین یک فرصت بی نظیر هم برای گروه های تروریستی و هم برای ایالات متحده به عنوان مهمترین حامی آنها به وجود آورده است. این جنگ از چند جهت بر قدرت آمریکا و همچنین نحوه بازیگری گروه های ترویستی تاثیر گذاشته است:
1. جنگ اوکراین موجب افول نظم بین‌المللی مبتنی بر هژمونی ایالات متحده آمریکا شده است. در چنین شرایطی، آمریکا از هر ابزاری برای تضعیف رقبا و احیای جایگاه خود در نظام بین الملل استفاده می کند. در واقع همانگونه که ایالات متحده در گذشته نقش واضحی در شکل گیری گروه های تروریتسی همچون القاعده و داعش ایفا کرده، اینک نیز یکی از راه حل های حفظ قدرت خود در سطح بین المللی را ایجاد چنین گروه هایی تلقی می کند تا از این طریق، قدرت های بزرگ و قدرت های منطقه ای همچون روسیه، چین و ایران را درگیر مبارزه با گروه های تروریستی کند و تمرکز آنها بر مخالفت و تعارض با خود را از بین ببرد.
2. آمریکا با تشدید بحران در اوکراین موفق شده یکپارچگی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) را حفظ کند. در سال های قبل، برخی از کشورهای اروپایی همچون آلمان و فرانسه از ایجاد “ارتش مستقل اروپایی” سخن می گفتند. با این حال آمریکایی ها به خوبی می دانند که تنها جنگ اکراین برای حفظ سیستم دفاعی غرب به رهبری ایالات متحده کافی نیست. زیرا برخی از کشورهای اروپایی اعتقاد دارند که آمریکا با آتش افروزی در اوکراین، عملا اروپا را درگیر یک چالش بزرگ امنیتی کرده؛ در حالی که خود به دلیل دوری جغرافیایی از اثرات منفی آن تا حد زیادی مصون مانده است. در نتیجه آمریکا برای حفظ یکپارچگی غرب زیر چتر امنیتی خود به یک تهدید دیگر نیاز دارد که بتواند امنیت اروپا را در معرض خطر دائمی و در عین حال وابستگی به ایالات متحده قرار دهد. در چنین وضعیتی، احیا یا ایجاد گروه های تروریستی می تواند یک منبع تهدید دائمی برای کشورهای اروپایی محسوب شود و آنها را مجاب کند که برای حفاظت از خود در برابر تهدیدهای امنیتی ناشی از فعالیت های تروریستی، چاره ای جز پناه گرفتن در چتر امنیتی ایالات متحده ندارند.
3. درخواست ولادیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین برای پذیرش جنگجویان خارجی در کنار ارتش اوکراین و علیه روسیه، اقدامی در راستای مشروعیت بخشیدن به جنگجویان خارجی (مزدوران) در سطح بین المللی محسوب می شود که اتفاقا با استقبال آمریکا نیز مواجه شد. سکوت کشورهای غربی در مورد فراخوانی که دولت اوکراین داد و از جنگجویان خارجی درخواست که با مراجعه به سفارتخانه های این کشور در سراسر جهان، به جنگ علیه روسیه بپیوندند، شوک های ناگهانی متعددی به همراه داشت. در این خصوص گزارش‌های متعددی توسط مراجع رسمی روسیه و برخی از کشورهای عربی درباره انتقال تعدادی از تروریست ها از سوریه ـ به‌ویژه از مناطق تحت کنترل تحریر الشام در ادلب ـ، به اوکراین منتشر شده است.
سیاست دولت اوکراین مبنی بر استفاده از مزدوران خارجی و گروه های تروریستی در جنگ علیه روسیه از دو جنبه موجب گسترش گروه های تروریستی خواهد شد. نخست آنکه، دعوت رسمی دولت اوکراین به معنای مشروعیت بخشیدن به استفاده از مزدوران و مبارزان خارجی است که به نوبه خود باعث نگرانی های جدی درباره رشد تروریسم در جهان خواهد شد. زیرا انتظار می‌رود که استفاده از مزدوران خارجی تنها به پرونده اوکراین ختم نشود و در آینده، هر کشوری خود را در استفاده از گروه های ترویستی و نیروهای نیابتی برای جنگ، محق تلقی کند. دوم آنکه، فراخوان عمومی اوکراین برای جذب مزدور می تواند فرصت‌های جدیدی را برای گروه‌های تروریستی جهت جذب اعضای جدید، به دست آوردن بودجه و ایجاد یا گسترش امن فعالیت های آنها فراهم کند.
چشم انداز آینده
جنگ اوکراین چالش جدیدی را برای توانایی جامعه بین‌الملل در مقابله با گروه‌های تروریستی در خاورمیانه، شمال آفریقا، جنوب صحرای آفریقا و افغانستان ایجاد کرده است. زیرا از یک سو آمریکا برای محدودسازی رقبای خود به حمایت از گروه های تروریستی ادامه خواهد داد و از سوی دیگر، برخی از کشورها همچون روسیه که در سال های گذشته در نوک پیکان رویارویی با گروه های تروریستی قرار داشتند، اینک باید در دو جبهه بجنگند.
در این بین کشورهای شکننده و جنگ زده همچون لبنان، سوریه، افغانستان و یمن که در سال های گذشته به محل تجمع و فعالیت گروه های ترویستی تبدیل شده بوند، همچنان در معرض تشدید این نوع فعالیت ها هستند. این کشورها احتمالاً در کانون سیاست های آمریکا برای گستراندن گروه های تروریستی قرار دارند. زیرا هم در جبهه معارض با آمریکا قرار دارند و هم با ادامه درگیری در اوکراین که نتیجه سیاست های جنگ افروزانه غرب تلقی می شود، این کشورها احتمالاً با افزایش سریع قیمت مواد غذایی مواجه خواهند شد که به نوبه خود می تواند شرایط فعلی را دشوار کند.
با توجه به انتظار موج جدیدی از ناآرامی های اجتماعی ناشی از هزینه های بالای زندگی در این جوامع، احتمال آن وجود دارد که گروه های افراطی و تروریستی به دنبال سوء استفاده از این وضعیت باشند. در واقع گروه های تروریستی از وضعیت شکننده اقتصادی در داخل این کشورها بیشترین استفاده را برای تشدید نفوذ خواهند کرد. افزایش شدید قیمت تمام شده مواد خام همچون نفت و گاز طبیعی و همچنین مواد غذایی به خصوص گندم و ذرت در بازارهای جهانی، تاثیرات نامطلوبی بر اقتصاد این کشورها خواهد گذاشت. بر این اساس در خط مقدم طرف هایی که به پیامدهای بحران اوکراین نگاه می کنند، گروه های افراطی و تروریستی در خاورمیانه قرار دارند که برای بهره برداری از نارضایتی و وخامت شرایط زندگی در اقتصادهایی که در برابر نوسانات ناشی از جنگ آسیب پذیر هستند، تلاش گسترده ای خواهند کرد.
مهار بحران اوکراین در مدت زمان کوتاه و انعقاد توافقی در مورد وضعیت آینده این کشور که امکان عادی سازی روابط روسیه و کشورهای غربی و لغو تحریم ها را در مرحله بعد فراهم می کند، موجب می شود که گروه‌های افراطی و تروریستی نتوانند از خلاء ایجاد شده با معطوف کردن همه نگاه‌ها به قاره اروپا حداکثر استفاده را ببرند. با این حال ادامه نبرد در اوکراین بدون توافق بر سر راه حل سیاسی که بحران اقتصادی جهانی را به دلیل گرانی مواد اولیه و مواد غذایی عمیق تر می کند، فضا را برای گروه های افراطی و تروریستی باز خواهد کرد تا از ناآرامی ها و اعتراضات احتمالی سوریه، عراق، افغانستان و برخی مناطق آفریقا سوءاستفاده کنند.
