کشورهای عربی خلیج فارس بر خلاف گذشته که به پیروی چشم بسته از آمریکا و اروپا می پرداختند، این بار موضع جدیدی اتخاذ کردند.
اسپوتنیک – ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در 24 فوریه 2022، به نیروهای مسلح این کشور دستور داد تا عملیات گسترده خود را در خاک اوکراین آغاز کنند. کشورهای غربی، به‌ویژه ایالات متحده آمریکا و اروپا در واکنش به این عمل، تصمیم گرفتند تحریم‌های شدیدی را علیه روسیه اعمال کنند که به زعم آنها قبلاً علیه هیچ کشوری اتخاذ نشده بود. به این ترتیب فضای جهانی متاثر از این رویداد، کشورهای مختلف را به موافقان و مخالفان روسیه تقسیم کرد. در اندیشه سیاسی غرب، حتی کشورهایی که موضع بی طرفانه نیز گرفتند، در دسته حامیان مسکو به شمار آمدند.
به رغم فاصله جغرافیایی نسبتاً قابل توجه اوکراین از منطقه خلیج فارس، با این حال موضع کشورهای عربی درباره این جنگ و همراهی یا عدم همراهی با تحریم ها علیه روسیه، اهمیت فزاینده ای یافت. زیرا نگرش این کشورها که از نظر منابع هیدروکربنی، غنی ترین ذخایر انرژی جهان را دارند، می توانست در ایجاد موازنه در روابط روسیه و غرب بسیار موثر باشد. با این حال کشورهای عربی خلیج فارس بر خلاف گذشته که به پیروی چشم بسته از آمریکا و اروپا می پرداختند، این بار موضع جدیدی اتخاذ کردند؛ موضعی که از بروز واگرایی در روابط سنتی آمریکا با کشورهای عربی خلیج فارس حکایت داشت. به نحوی که در میان کشورهای عربی خلیج فارس، تنها قطر و کویت به صورت آشکار در کنار آمریکا قرار گرفتند و از قطعنامه مطرح شده در محکومیت حمله روسیه به اوکراین در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 2 مارس حمایت کردند.
کشورهای مهمتر خلیج فارس همچون عربستان سعودی و امارات متحده عربی به دلایل مختلف به دنباله روی سنتی از سیاست های آمریکا علیه روسیه نپرداختند. امارات که تنها نماینده کشورهای عربی در شورای امنیت سازمان ملل بود، در قطعنامه مورخ 26 فوریه که برای محکومیت حمله روسیه به اوکراین مطرح شد، رای ممتنع داد. علاوه بر این، ابوظبی حتی از توصیف حمله روسیه به اوکراین به عنوان “تهاجم” خودداری کرد. در گفتگوی تلفنی پوتین و ولیعهد ابوظبی، حمایت امارات از مواضع روسیه به صورت آشکار بیان شد و دو طرف اعلام کردند که در زمینه انرژی به صورت هماهنگ عمل خواهند کرد.
علاوه بر امارات، مواضع عربستان سعودی نیز نشان می دهد که این کشور هم از موضع آمریکا در جنگ اوکراین حمایت نکرده است. چنانکه تا کنون مقامات رسمی عربستان هم از محکوم کردن حمله روسیه به اوکراین و هم از عرضه بیشتر نفت به بازار خودداری کرده اند. همچنین ریاض اعلام کرده که به توافق اوپک پلاس با روسیه وفادار است. چنین امری برای کشورهای اروپایی که به شدت نگران امکان استفاده روسیه از انرژی به عنوان سلاح بودند، بسیار دردناک تلقی شد. زیرا آنها دریافتند که نمی توانند حساب چندانی روی کشورهایی همچون عربستان و امارات برای جایگزینی انرژی روسیه باز کنند.
علاوه بر جنگ اوکراین که یک شاخص مهم در واگرایی روابط آمریکا با متحدان سنتی خود در خلیج فارس محسوب می شود، توسعه و تقویت روابط کشورهای عربی با چین نیز در نوع خود، حاوی پیام های بسیار مهمی برای غرب بوده است. سفر اخیر شی جین پینگ رئیس جمهور چین به عربستان سعودی که از آن به عنوان یک رویداد راهبردی یاد می شود، با سفر ناکام بایدن مورد مقایسه قرار می گیرد که هیچ دستاورد مشخصی برای آمریکا و اروگا در بر نداشت. ویژگی مهم سفر شی، دیدار رئیس جمهور چین با سران کشورهایی بود که همگی از متحدان دیرینه آمریکا محسوب می‌شدند. در واقع حضور سران ۱۴ کشور عربی در نشست با رئیس جمهور چین، تنها یک نقطه عطف مهم در روابط خارجی کشورهای عربی محسوب نمی‌شد، بلکه نگرانی های جدی برای آمریکا نسبت به از دست دادن متحدان سنتی خود ایجاد کرد.
از نظر کشورهای عربی، چین امروز اساساً با یک دهه قبل تفاوت دارد. این تفاوت صرفا از نظر موقعیت بین المللی نیست، بلکه تغییرات و تحولات داخلی این کشور نیز نسبت به گذشته پیام های مهمی دارد. در وهله اول، یک رهبری سیاسی قوی به نام شی جین پینگ، قدرت را به صورت کامل قبضه کرده و در حال تجدید نظر در بسیاری از پیش فرض های ثابت چینی است. در وهله دوم، رشد تصاعدی طبقه متوسط در چین موجب شده که الگوهای مصرف، متوسط دستمزدها و الگوهای روابط و جهت گیری چین با اقتصادهای خارجی تغییر پیدا کند. همچنین بررسی الگوهای ساخت و تولید چین و خود مفهوم صادرات در راستای تمرکز بر صادرات ظرفیت‌های تولیدی مازاد در کنار مفهوم سنتی صادرات کالا و خدمات نیز اهمیت بسیار زیادی در درک سیاست خارجی این کشور پیدا کرده که همگی می توانند چین را به متحدی پایدار و قدرتمند برای کشورهای عربی تبدیل کنند.
بر این اساس استقبال گرم کشورهای عربی از شی جینگ پینگ نشان داد که آنها به چین به مثابه یک شریک بلندمدت نگاه می کنند. کما اینکه در حال حاضر چین بزرگترین شریک تجاری عربستان سعودی است و ریاض نیز یکی از مهمترین تامین کنندگان نفت پکن به شمار می آید. اگر چه چین هنوز علاقه یا توانایی خود را برای جایگزینی نقش گسترده ایالات متحده در خاورمیانه نشان نداده و سعودی‌ها نیز نمی‌خواهند ایالات متحده را به عنوان ضامن اصلی امنیتی خود کنار بگذارند اما واقعیت آن است که نفوذ پکن در منطقه رو به افزایش است.
در مجموع وضعیت پیچیده و درهم تنیده بین المللی، ظهور علائم بحران های اقتصادی و زیست محیطی، گسترش بیماری های همه گیر، تغییرات شدید آب و هوایی، کمبود منابع، بحران‌های مربوط به کمبود غذا و انرژی، اختلافات بر سر آب، و زمزمه های شروع یک جنگ سرد دیگر، موجب شده که درک جدیدی از شرایط جهانی در ذهن کشورهای عربی شکل گیرد. در این درک جدید، منافع کشورهای عربی صرفا از طریق رابطه با امریکا تامین نخواهد شد، بلکه برقراری ارتباط پایدار و حتی مشارکت استراتژیک با اقتصاد قدرتمندی همچون روسیه و چین می تواند به آینده این کشورها شکل دهد. در این بین جنگ اوکراین فرصت بزرگی را برای کشورهای عربی فراهم کرد. به نحوی که برخی از این کشورها توانستند استقلال عمل بیشتری را در برابر ایالات متحده آمریکا نشان دهند.
