حانیه مسجودی
تحریم‌ها و تهدیدهای آمریکا علیه ایران روزبه‌روز بیشتر و به‌موازات آن پیداکردن شرکای سیاسی-اقتصادی برای جمهوری اسلامی ایران اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. پس‌ازآن که سند ۲۵ ساله همکاری ایران و چین احساس خطری برای واشنگتن به‌وجودآورد، زمزمه‌هایی درمورد توافق بلندمدت ایران-روسیه شنیده می‌شود. اتفاقی که خبرخوشی برای کاخ سفید و راهبرد فشار حداکثری آن‌ها نیست.
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان درجریان سفر اخیر خود به مسکو درباره تمدید قرارداد ۲۰ ساله تهران و مسکو سخن گفت. ظریف در ادامه در خصوص انعقاد قرارداد بلندمدت جامع راهبردی بین دو کشور خبر داد و گفت که طرفین برای رسیدن به چنین سندی توافق کرده‌اند.
ظریف، روز چهارشنبه به گفت‌‌وگوی تلفنی یک‌ساعته خود را با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه اشاره کرد و گفت که با او توافق کرده است که قرارداد همکاری ۲۰ ساله که حدود ۸ ماه دیگر به موعد خود می‌رسد موردبازنگری قرار گیرد.
او درخصوص قرارداد بلندمدت گفت: زمانی که رأس موعد مقرر برسد، اگر کسی مخالفت نکند، (توافق ۲۰ ساله) تمدید می‌شود، ولی بهتر دیدیم یک قرارداد جامع راهبردی درازمدت تدوین شده و قرارداد به‌روز شود و نهایتا امضا و برای تصویب به مجلس ارائه شود.
این معاهده تحت‌عنوان «قانون معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» است که در اسفند ۱۳۷۹ (۱۲ مارس ۲۰۰۱) در مسکو و در حضور رؤسای جمهور دو کشور امضا شد. مدت این معاهده که به تصویب مجالس دو کشور هم رسیده، در اصل ۱۰ سال است، اما پس از اتمام دوره تابه‌حال دوبار هرکدام ۵ سال تمدید شده است.
در ماده ۱۲ این معاهده آمده است: « این معاهده برای مدت۰۱ سال منعقد می‌گردد و درصورتی‌که هیچ‌یک از طرفین حداقل یک‌سال‌قبل از پایان اعتبار آن به‌صورت کتبی طرف دیگر را از قصد خود پیرامون قطع اعتبار معاهده مطلع نسازد، خودبه‌خود برای دوره‌های پنج‌ساله بعدی تمدید می‌شود.این معاهده در مسکو درتاریخ بیست و دوم اسفندماه سال ۱۳۷۹ هجری شمسی برابر با دوازدهم مارس ۲۰۰۱ میلادی در دو نسخه به زبان‌های فارسی و روسی که هر یک از متون دارای اعتبار یکسان می‌باشد، تنظیم شده است.»
«رسالت» دراین‌باره با شعیب بهمن، کارشناس مسائل روسیه به گفت‌وگو پرداخت.
دشمنان و تهدیدات مشترک، راهگشای همکاری‌های دوجانبه
شعیب بهمن، در گفت‌وگو با «رسالت» بیان کرد:
این موافقت‌نامه درسال ۷۹ بین ایران و روسیه منعقد شد. قراردادی ۱۰ ساله بوده است که درصورت اعلام نارضایتی ازسوی هریک از طرفین، برای دوره‌های پنج ساله بعدی نیز قابل تمدید بود. اما تابه‌حال علاوه بر آن ۱۰ سال اولیه، ۲دوره را نیز پشت سر گذاشته است. باتوجه به گذشت ۲۰ سال از زمان انعقاد این موافقت‌نامه و تغییر و تحولاتی که درشرایط منطقه‌ای و بین‌المللی رخ داده است، امروز ضرورت بازنگری آن بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. به‌همین‌دلیل، هم طرف ایرانی و هم طرف روس تمایل دارند که این موافقت‌نامه بازنگری و آن را به‌روز کنند تا بتواند به‌عنوان یک سند راهبردی یا نقشه راه در روابط ایران و روسیه عمل کند و موجب توسعه مناسبات در تمام زمینه‌های مختلف شود.
وی در ادامه با اشاره به محورهایی که ممکن است در بازنگری این موافقت‌نامه در نظر گرفته شود، گفت: تصور می‌کنم این بازنگری دستکم شامل ۳ حوزه اساسی شود. حوزه نخست؛ مناسبت و همکاری‌های دوجانبه بین ایران و روسیه است که قاعدتا بخش عمده آن شامل همکاری‌های اقتصادی، فنی، نظامی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک خواهد بود. ضمن‌این‌که روابط امنیتی و دفاعی بین دو کشور و همچنین همکاری در حوزه انرژی نیز جایگاه ویژه‌ای خواهد داشت و بخش اعظم مسائل دوجانبه، روابط و توسعه مناسبات اقتصادی را شامل می‌شود.
بهمن در مورد محور دوم بازنگری موافقت‌نامه افزود: ممکن است درمورد همکاری‌های منطقه‌ای باشد. ایران و روسیه طی سال‌های اخیر در منطقه غرب آسیا و به‌ویژه در بحران سوریه یک‌همکاری موفق را پشت سر گذاشتند و این تجربه مهم و موفق دو کشور می‌تواند در آینده نیز در همکاری‌های منطقه‌ای به کار گرفته شود. به‌ویژه این‌که هر دو کشور در خصوص مسائل منطقه‌ای دارای رویکردها و رهیافت‌های همسویی هستند و تهدیدات مشترکی منافع دو کشور را به خطر می‌اندازد.
این کارشناس مسائل روسیه در ادامه یادآور شد: گسترش تروریسم یا بنیادگرایی و رادیکالیسم مذهبی یکی از تهدیدات مشترک دو کشور است. همچنین گسترش ناتو در شرق یا افزایش حضور و توسعه نفوذ نظامی آمریکا در ناتو و شرق می‌تواند یکی دیگر از تهدیدات دو کشور باشد که زمینه را فراهم می‌کند تا در مناسبات بین ایران و روسیه همچنان به‌این موضوعات نگریسته شود.
بهمن تأکید کرد که منافع و تهدیدهای مشترک در مناطق پیرامونی از الزاماتی است که به‌احتمال‌زیاد در موافقت‌نامه آتی یک سرفصل را در حوزه همکاری‌های منطقه‌ای بین دوکشور به‌خود اختصاص می‌دهد.
وی بعد سوم بازنگری موافقت‌نامه ۲۰ ساله ایران و روسیه را همکاری‌ها و مسائل بین‌المللی درروابط ایران و روسیه دانست و افزود: هردو کشور طی سال‌های اخیر با تحریم‌های یک‌جانبه کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا مواجه بوده‌اند، بنابراین نگاه همسویی به مقابله با زیاده‌خواهی و یک‌جانبه‌گرایی‌های آمریکا درسطح نظام بین‌الملل دارند و خواهان چندجانبه گرایی در سطح بین‌الملل هستند لذا در حوزه بین‌المللی، دستورکارهای متعددی در روابط ایران و روسیه وجود دارد. به‌ویژه که هر دو خواهان رعایت قواعد بین‌الملل نیز هستند. بنابراین ازلحاظ دیدگاه‌های بین‌المللی دارای نظرات مشترک هستند که می‌تواند تأثیر خاص خود را در این موافقت‌نامه داشته باشد.
توافقی که با روسیه در زمان اصلاحات انجام شد، قرارداد نبود
این کارشناس مسائل روسیه در واکنش به این‌که روسیه در گذشته در برخی قراردادها منافع خود را در نظر گرفته و به ایران پشت کرده است؛ آیا ضمانتی وجود دارد که به این موافقت‌نامه پشت نکند، می‌گوید: هر کشوری نخست منافع خود را درنظر می‌گیرد و نمی‌توان کشوری را در دنیا پیدا کرد که منافع دیگران را برمنافع خود ترجیح دهد. ایران، روسیه و حتی آمریکا نیز از این قاعده مستثنی نیستند و اگر هم مواردی وجود داشته است باید به‌صورت منفرد موردبررسی قرار گیرد.
این کارشناس همچنین افزود: تفکر خیانت کشورها در جامعه ما وجود دارد و صرفا راجع به روسیه چنین فکری می‌کنیم و این جمله را دربرابر فرانسه، انگلیس و آمریکا و به‌کار نمی‌بریم. زمانی که به روسیه می‌رسیم این تفکر در ذهن ما رخنه کرده است که روسیه ایران را دور می‌زند، درحالی‌که بدعهدی‌های غربی‌ها بسیار بیشتر است. درنتیجه نمی‌توان اجرایی نشدن برخی قراردادها را به‌تمام موارد روسیه تعمیم داد. دربرخی قراردادها مانند سامانه اس ۳۰۰ و نیروگاه هسته‌ای بوشهر روسیه از انجام تعهدات سر باز زده است و واقعیت این است که هرکدام از این‌ها پرونده‌های جداگانه و خاص هستند که متناسب با قراردادی تنظیم شده و باید آن‌ها را در مقطع زمانی خود بررسی کنیم و بررسی آن‌ها می‌تواند ما را به نتایج متفاوت از تصور ذهنی مردم جامعه برساند. به‌ویژه اگر دیدگاه و منافع و تهدیدهای طرف قرارداد را در نظر بگیریم به نتایج متفاوت‌تری نیز دست پیدا خواهیم کرد.
بهمن ضمن شفاف‌سازی موافقت‌نامه ۲۰ ساله
ایران و روسیه، ادامه داد: موافقت‌نامه‌ای که در دوران آقای خاتمی بین ایران و روسیه منعقد شده است قرارداد نیست چراکه بندهای قرارداد، الزام اجرایی دارد اما در آن موافقت‌نامه این‌طور نبود. بنابراین سندی هم که قرار است در آن بازنگری شود موافقت‌نامه است. اگرچه موافقت‌نامه‌ها برای هر دو کشور الزام‌آور هستند، اما ضمانت‌های اجرایی نداشته و تعیین نشده است که روسیه در ایران نیروگاهی هسته‌ای یا چقدر مناسبات تجاری انجام دهد. بنابراین در خود موافقت‌نامه هیچ بند اجرایی وجود نداشته است.
وی بابیان این‌که تا به امروز دستکم بیش از ۲۵ میلیارد دلار قرارداد امضاشده با روس‌ها وجود دارد، بیان کرد که از این ۲۵ میلیارد دلار بخش بسیار اندکی از آن‌ها اجرایی شده است و مناسبات اقتصادی ما با روس‌ها کمتر از
۲ میلیارد دلار است که رقم بسیار پایین و کم‌ارزش در روابط اقتصادی کشورهاست.
کارشناس مسائل روسیه همچنین تأکید کرد که رابطه اقتصادی ایران با کشورهای منطقه ازجمله عراق، افغانستان و ترکیه بسیار بیشتر از مناسبات تجاری ایران با روسیه است و واقعیت این است که با روسیه مبادلات تجاری نداریم.
شعیب بهمن یکی از راه‌های تأمین وابستگی سیاسی کشورها به یکدیگر را در دنیای امروز، مناسبات اقتصادی و تجاری می‌داند و می‌گوید: باید دید کشور مبدأ در ساختار واردات و صادرات کشور مقصد چه جایگاهی دارد. به‌عنوان‌مثال روابط روسیه و ترکیه که بعد از سرنگون کردن جنگنده روسی به دست ترک‌ها در سوریه با تنش مواجه شده بود طی مدت‌زمان بسیار کوتاهی مجدد بازسازی شده است و علت اصلی آن نیز روابط اقتصادی درهم‌تنیده دو کشور بود. به این معنا که هم روس‌ها نتوانستند جایگزینی برای ترکیه پیدا کنند و هم ترک‌ها موفق به انجام این کار نشدند. اما روابط اقتصادی ایران و روسیه فاقد این مسئله است!
ترکیه و روسیه، نزدیک به ۴۰ میلیارد دلار روابط تجاری دارند
وی تصریح کرد: به‌رغم تمام مخالفت‌های ترکیه و روسیه در مورد سیاست‌های منطقه‌ای، روابط تجاری آن‌ها نزدیک به ۴۰ میلیارد دلار و پابرجاست و اگر این عدد را با حجم ۲ میلیارد دلاری روابط اقتصادی ایران و روسیه مقایسه کنیم، مشخص می‌شود ایران جایگاه چندان محکمی در تجارت خارجی با روسیه ندارد. اما درعین‌حال انتظارات در بین نخبگان و توده مردم از روسیه بسیار بیشتر از سایر کشورهای منطقه است که باید دید دلیل این توقعات بالا چیست؟ آیا روابط گسترده اقتصادی یا سیاسی با روس‌ها برقرار کرده‌ایم که توقع داریم روس‌ها در تمام مجامع بین‌المللی حامی ما باشند؟ واقعیت این‌طور نیست.
چراکه اگر تعداد ملاقات‌های اردوغان و پوتین را با تعداد ملاقات روحانی و پوتین مقایسه کنیم، مشخص می‌شود که این توقعات بجا و قابل‌مقایسه نیست. به‌رغم این‌که ما روابط گسترده‌ای با روس‌ها نداریم اما انتظارات بسیار زیادی از آن‌ها داریم که با واقعیت روابط ما با آن‌ها همخوانی ندارد.
