برافروخته‌شدن دوباره شعله‌‌های اختلاف میان باکو و ایروان در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ، فرصت مغتنمی برای رسانههای خارجی فراهم کرد تا با تضعیف همگرایی و دمسازی قومیتی در ایران، فضای اجتماعی داخلی را به طور نامعقولی در له یکی و علیه دیگری فعال کنند. هدف دیگری که این رسانه ها دنبال می‌کنند، القای مشغول‌شدن حواس جمهوری اسلامی ایران از فعل و انفعالات منطقه غرب آسیا به تحرکات نظامی در پشت مرزهای شمال‌غربی است. یکی از موضوعاتی که از ابتدا با هدف درگیرکردن ایران به جنگ قره‌باغ مطرح و البته با تکذیب قاطع مقامات کشورمان نیز مواجه شد، شایعه حمایت تسلیحاتی جمهوری اسلامی از کشور ارمنستان بود. سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان روز هشتم مهر در نشستی خبری با رد برخی ادعاهای رسانه‌‌ای در انتساب دروغ ترانزیت سلاح و ادوات نظامی از مسیر خاک جمهوری اسلامی ایران به‌مقصد ارمنستان، تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران ضمن نظارت دقیق و کنترل لازم بر روند جابه‌جایی و ترانزیت کالا به کشورها، به‌هیچ‌وجه اجازه نمی‌دهد از خاک کشورمان برای انتقال سلاح و مهمات استفاده شود. روز نهم مهر نیز محمود واعظی، رییس‌دفتر رییس‌جمهوری در تماس تلفنی شاهین مصطفی‌اف، معاون نخست‌وزیر آذربایجان ضمن اعلام نگرانی از ادامه جنگ میان باکو و ایروان، شایعات مطرح‌شده در برخی رسانههای مغرض مبنی بر ارسال کمک از سوی ایران به ارمنستان در مناقشه بین دو کشور را به‌شدت تکذیب کرد و گفت: این شایعات کاملاً بی‌اساس هستند و با هدف برهم‌زدن روابط خوب ایران و آذربایجان مطرح می‌شوند.
حفاظت از مرزهای ایران، خط قرمز ارتش و سپاه
اما در این میان، تعدی‌‌های ناخواسته طرفین درگیر در جنگ قره‌باغ به مرزهای کشورمان، موضوع مهمی بود که مورد توجه طرف ایرانی به‌خصوص نیروهای مسلح قرار گرفت. در همین‌باره، سردار سرتیپ پاسدار محمد پاکپور روز چهارم آبان که برای رصد و پایش امنیت مرزی، در مناطق مرزی آذربایجان‌شرقی حضور یافته بود، با اشاره به اقدامات سپاه در این زمینه گفت: اعزام یگان‌های نیروی زمینی سپاه در راستای اهداف و صیانت از منافع ملی و همچنین تامین امنیت و آرامش مردم منطقه خواهد بود. همچنین قرارگاه عاشورای نیروی زمینی سپاه از اولین روزهای درگیری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه مرزی فعال بوده و تحولات مرزی را رصد و زیر نظر داشته و اقدامات و تقویت‌‌های لازم متناسب با شرایط پیش‌آمده انجام شده است. امیر کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش نیز روز شانزدهم آبان در گفت‌وگویی با مهر، ضمن تاکید بر اینکه ایران نگاهی برای دفاع از یکی از طرف‌های درگیر در قره‌باغ ندارد، اعلام کرد: یگان‌های نیروی زمینی ارتش در مناطق مرزی مستقر شده‌اند و ما این استقرار را تقویت و محکم‌تر می‌کنیم و با تمام توان در مسیر ایجاد امنیت و آرامش برای کشور تلاش خواهیم کرد و اجازه عرض اندام خارج از قوانین و مقررات بین‌المللی را به هیچ قدرتی نخواهیم داد.
حضور مقتدرانه نظامی ایران در مرز شمال‌غرب علاوه بر مناقشه میان آذربایجان و ارمنستان، یک دلیل موجه دیگر نیز داشت و آن حضور تروریست‌‌های تکفیری بود؛ مساله‌‌ای که در سخنان چندی پیش رهبر‌انقلاب نیز بازتاب داشت. ایشان در سخنرانی خود به مناسبت سالگرد ۱۳ آبان با اشاره به همین مساله فرمودند: تروریست‌هایی که براساس گزارش‌های قابل اطمینان وارد منطقه شده‌اند، نباید به‌هیچ‌وجه نزدیک مرز ایران شوند و اگر نزدیک مرز شوند، قطعا برخورد قاطع با آنها خواهد شد.
مسیر ترانزیتی ایران به دو کشور تغییر نمی‌کند
موضوع دیگری که دامنگیر ایران در مناقشه ارمنستان و آذربایجان شد، موضوع قطع مسیر ترانزیتی کشورمان به این دو کشور بود. سیدعباس عراقچی اما این موضوع را بی‌اساس دانسته و تاکید کرده‌است که متاسفانه اطلاعات غلط و گمراه‌کننده همراه با نقشه‌‌های جعلی در فضای مجازی در حال انتشار است و ادعاهایی همچون قطع مرز ایران با ارمنستان، ایجاد کریدور در داخل خاک ارمنستان یا حتی داخل خاک ایران و تغییر ژئوپلیتیک منطقه مطرح شده است که از اساس واقعیت ندارد و با اغراض خاص سیاسی و تبلیغاتی مطرح می‌شوند.
آنچه در توافق آتش‌بس قره‌باغ آمده ایجاد شده،یک کریدور جاده‌ای یا بهتر است گفته شود یک مسیر ترانزیتی داخل خاک ارمنستان از نخجوان به سمت خاک اصلی آذربایجان است که امنیت آن توسط روسیه تضمین خواهد شد و مسیر دقیق آن نیز هنوز
مشخص نیست.
عراقچی در همین‌باره افزود: این ایده جدیدی نیست و طرح آن سابقه طولانی دارد و اگر هم عملی شود که با هزار‌اما و اگر همراه است، هیچ تغییری در مسیرهای ترانزیتی ایران به سمت ارمنستان یا آذربایجان ایجاد نخواهد کرد.
در اظهارات عراقچی چند نکته قابل توجه است: ۱- تغییر ترانزیتی در مسیر ایران به ارمنستان به وجود نخواهد آمد. ۲- اخبار و گزارش‌هایی که درباره احتمال تغییر ژئوپلیتیکی مطرح و نوشته شده‌اند، با اغراض سیاسی و تبلیغاتی بیان می‌شوند. ۳- امنیت این منطقه در دست روسیه خواهد بود. ۴- در گذشته نیز این مسیر مدنظر بوده اما عملیاتی نشده است. ۵- مقام مسوول در وزارت خارجه و دولت(عراقچی) با سفیر روسیه در حال رایزنی‌‌های فشرده است.
این در حالی است که کارشناسان ترک اعتقاد دارند این توافق، راه زمینی آسیای مرکزی برای ترکیه را باز و کوتاه کرده و اقتصاد نخجوان، قره‌باغ و آذربایجان را متحول خواهد کرد. از سوی دیگر آنان معتقدند که با این توافق از محکوم‌بودن در حصار ایران خارج شده و صادرات‌شان سرعت بیشتری می‌‌گیرد.
در ادامه و در گفت‌وگو با محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در باکو و شعیب بهمن، کارشناس مسائل روسیه و آسیای مرکزی، به جزئیات نقش ایران در حل مناقشه قره‌باغ و به‌ویژه به طرح ایجاد کریدور میان آذربایجان و نخجوان از طریق خاک ارمنستان، بیشتر پرداختیم.
پاک‌آیین: طرح‌‌های ایران در توافق سه‌جانبه مسکو، باکو و ایروان گنجانده شده است
محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین کشورمان در باکو در گفت‌وگو با خبرنگار «صبح‌نو» با اشاره به توافق میان روسیه، آذربایجان و ارمنستان گفت: بندهایی از این توافق، همان طرح اجرایی ایران است که عملی شده؛ برای مثال ما از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کردیم که در این توافق سه‌جانبه ذکر شده است. از طرفی ما خواهان رفع اشغال هفت شهر جمهوری آذربایجان بودیم که این شرط هم طبق توافق صورت‌گرفته، تا روز یازدهم آذر محقق خواهد شد. از سویی ما معتقد بودیم که آتش‌بس باید بعد از رفع اشغال از هفت شهر آذربایجان صورت بگیرد که این هم در توافق سه‌جانبه محقق شد. پاک‌آیین با بیان اینکه ایران بازنده مناقشه قره‌باغ نیست، تصریح کرد: البته برای اجرایی‌شدن بخشهای دیگری از طرح ایران، باید منتظر آینده بود؛ مثلا ما خواهان این هستیم که بعد از رفع اشغال از هفت شهر آذربایجان، موضوع قره‌باغ و بقیه مسائل به صورت مذاکره حل و فصل شود.
پاک‌آیین همچنین با اشاره طرح ایجاد کریدور میان آذربایجان و نخجوان از طریق ارمنستان به‌عنوان یکی از بندهای توافق سه‌جانبه مسکو، باکو و ایروان، گفت: این طرح باعث می‌شود تا آذربایجان به جای خداآفرین و جلفا در داخل خاک ایران برای دسترسی به نخجوان از خاک ارمنستان عبور کند. وی با بیان اینکه موانع زیادی بر سر راه اجرایی شدن این طرح کریدوری وجود دارد، گفت: اختلافات شدید و نهادینه میان باکو و ایروان و همچنین آنکارا و ارمنستان(چون ترکیه هم می‌خواهد از این کریدور استفاده کند) و نیز مشخص نبودن حاکمیت در قره‌باغ، از جمله مهم‌‌ترین موانع اجرایی شدن طرح کریدوری میان بخش مادری آذربایجان و نخجوان
است. پاک‌آیین با بیان اینکه حتی با وجود اجرایی شدن طرح کریدوری مذکور، ایران متضرر نخواهد شد، گفت: آذربایجان و ارمنستان در بخش شمالی ارس، برای عبور و مرور خود به خاک ایران نیازی ندارند اما نیاز ترانزیتی باکو و ایروان به آبهای خلیج‌فارس و عمان که دغدغه اصلی این کشورهاست، همچنان پابرجا خواهد ماند و برای رسیدن به آبهای آزاد باید از ایران عبور کنند و برای همین، ارزش ترانزیتی ایران کماکان باقی خواهد ماند.
بهمن: اصل طرح کریدور آذربایجان-نخجوان متعلق به مامور سیا بود
شعیب بهمن، کارشناس مسائل روسیه و آسیای مرکزی در گفت‌وگو با خبرنگار «صبح‌نو» با ایجاد تشکیک در تکذیبیه سیدعباس عراقچی مبنی بر قطع نشدن مسیر ترانزیتی ایران به آذربایجان و ارمنستان، گفت: با ایجاد کریدور جدیدی که قرار است نخجوان را به سرزمین‌‌های اصلی آذربایجان برساند، خطوط مواصلاتی و موقعیت ژئوپلیتیکی ایران تا حد زیادی تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. متاسفانه وزارت امور خارجه کشورمان هیچ طرح جدی‌ای در این خصوص نداشت و نتوانست به شکلی فعال در جنگ قره‌باغ، به ایفای نقش بپردازد.
وی در پاسخ به این سوال که مناقشه قره‌باغ چه تاثیری روی روابط کشورمان با باکو یا ایروان خواهد گذاشت، گفت: این مناقشه قطعا روی روابط با آذربایجان تاثیرگذار خواهد بود چون تا الان راه مواصلاتی آذربایجان با نخجوان از مسیر ایران بود و همین مساله، ملاحظاتی را در روابط دو کشور ایجاد کرده بود اما احداث کریدور میان آذربایجان و نخجوان از طریق خاک ارمنستان، می‌تواند این ملاحظات را تا حد زیادی از بین ببرد.
بهمن با بیان اینکه تکذیبیه آقای عراقچی درباره راه مواصلاتی آذربایجان و نخجوان نوعی توجیه است، گفت: آقای عراقچی با این تکذیبیه دارد بی‌عملی و فقدان ابتکار عمل در وزارت امور خارجه را توجیه می‌کند وگرنه در اینکه در متن توافقنامه میان روسیه و آذربایجان و ارمنستان، ایجاد این کریدور ذکر شده است، هیچ تردیدی وجود ندارد. این کارشناس مسائل آسیای مرکزی و روسیه تاکید کرد: نکته مهم‌‌تر این است که کریدور مزبور، صرفا برای حمل‌ونقل نخواهد بود بلکه کریدوری است که می‌تواند در آینده خطوط لوله انتقال انرژی از این منطقه به سمت ترکیه و بعد از آن به اروپا را در خود جای دهد.
بهمن با بیان اینکه اصل طرح احداث کریدور میان آذربایجان و نخجوان، آمریکایی است، گفت: این طرح توسط مامور مخفی سازمان جاسوسی سیا که در دهه ۹۰ و پیش از فروپاشی شوروی در قفقاز فعالیت می‌کرد، مطرح شده بود. هدف نهایی این طرح که اکنون قرار است اجرایی شود، دورزدن ایران و بی‌اعتبارکردن مسیرهای ترانزیتی و وزن ژئوپلیتیکی ایران در منطقه است. وی افزود: غربی‌ها و به‌ویژه آمریکایی‌ها همیشه در طول ۴۰سال گذشته قصد داشته‌اند تا خطوط ترانزیتی و خطوط انتقال انرژی را به‌نوعی طراحی کنند تا ایران هیچ نفعی نبرد. این کارشناس مسائل روسیه با اشاره به نقش انگلیس در ایجاد این کریدور، گفت: در این میان نباید نقش دولت انگلیس به‌واسطه حضور شرکت بریتیش پترولیوم و سرمایه‌‌گذاری عظیم در صنعت نفت و گاز آذربایجان را نادیده بگیریم چون این کریدور می‌تواند به‌راحتی مسیر انتقال انرژی از آذربایجان و حتی از کشورهای آسیای مرکزی(از طریق بستر دریای خزر) به سمت ترکیه و سپس اروپا را فراهم کند.
غفاری: درسی که باید از ماجرای قره باغ بگیریم
یک کارشناس روابط بین الملل تاکید کرد : تکیه بر دیپلماسی فرامنطقه ای و غافل شدن از ارکان و ظرفیت‌های دیپلماسی منطقه ای ،نتایج خوبی برای کشورمان در عرصه روابط بین‌الملل به همراه ندارد.
دکتر حنیف غفاری در گفت و گو با «صبح نو» تاکید کرد : «انعقاد توافق آتش بس میان آذربایجان و ارمنستان،آن هم با واسطه‌گری روسیه و نقش آفرینی فعال ترکیه، مولد سوالات و دغدغه‌های جدیدی در حوزه سیاست خارجی کشورمان بوده است. بدون شک جمهوری اسلامی ایران ظرفیت بالقوه مهم و قابل توجهی در حل و فصل بحران قره باغ داشت.تهران روابط مثبتی با باکو و ایروان داشت و الهام علی اف و پاشینیان نیز در سخنان و مواضع خود، بر نیت واقعی همسایه خود ایران در خصوص رفع بحران قره باغ و ایجاد صلح میان طرف‌های درگیر تاکید کرده بودند. فراتر از آن، رهبر معظم انقلاب اسلامی از یک سو بر «آزادی اراضی قره باغ از اشغالگری» و از سوی دیگر، در خصوص «حفظ امنیت ارامنه» تاکید داشتند.
این کارشناس حوزه روابط بین‌الملل تصریح کرد : «با این حال باید پذیرفت که این «ظرفیت بالقوه» به یک خروجی نهایی و محصول عینی در حوزه سیاست خارجی کشورمان تبدیل نشد. تمرکز بیش از اندازه دستگاه دیپلماسی کشورمان بر معادلات فرامنطقه‌ای طی سال‌های اخیر و عدم تمرکز بلندمدت بر معادلات منطقه و همسایگان، در شکل دهی این روند موثر بوده است. به‌عبارت بهتر، غفلت چندین ساله ایران از «دیپلماسی منطقه ای » و در مقابل، تقویت «دیپلماسی فرامنطقه‌ای» کشورمان، در شکل گیری این روند موثر بوده است.
غفاری افزود: « دستگاه سیاست خارجی و دیپلماسی کشورمان باید این مسأله را مدنظر قرار دهد که مناطق غرب آسیا، آسیای مرکزی و افغانستان و شبه قاره، جملگی دارای گره های کور استراتژیک و ژئوپلیتیکی هستند که ایران به عنوان یک بازیگر مهم، می تواند در حل و فصل آنها نقش بسزایی ایفا کند.با این حال نباید منتظر بمانیم تا بحرانی مانند جنگ قره باغ به وجود آید و پس از وقوع بحران، به فکر فعالسازی ظرفیت‌های خود در راستای حل بحران بپردازیم. دیپلماسی منطقه ای، دارای زیرساخت‌ها، اجزا و مولفه‌هایی است که مهم ترین آنها، ایجاد هم‌افزایی دیپلماتیک و تعریف منافع مشترک میان بازیگران دخیل در بحران است. در جریان بحران قره باغ و آنچه در نهایت شاهد آن بودیم، این زیرساخت فراهم نشده بود.»
