نویسنده: شعیب بهمن/ پژوهشگر مسائل اوراسیا
فرصت‌های ایران در تقویت ائتلاف راهبردی چین و روسیهافزایش روابط قدرت های معارض با آمریکا از جمله روسیه و چین می تواند به معنای همگرایی بیشتر آنها در برابر هژمونی ایالات متحده باشد و فرصت قابل توجهی برای جمهوری اسلامی ایران به وجود بیاورد.
اندیشکده راهبردی تبیین- روابط روسیه و چین از لحاظ مناسبات قدرت و فرایندهای ژئوپلتیکی همواره اهمیت داشته است. به نحوی از ابتدای دهه ۲۰۰۰ به موازات کمرنگ‌شدن اختلافات و رقابت‌های منطقه‌ای، یک بلوک قدرتمند امنیتی در برابر آمریکا در نیم‌کره شرقی جهان ایجاد شد. زیرا پس از فروپاشی شوروی، دامنه اختلافات و رقابت‌های پیشین پکن و مسکو در مسائل ایدئولوژیک و اختلافات مرزی، محدود شد. علاوه بر نیازهای متقابل اقتصادی، سیاست تهاجمی و یک‌جانبه ایالات متحده در سال های اخیر موجب افزایش همکاری های روسیه و چین شده است. چنین شرایطی می تواند حاوی فرصت هایی برای کشورهایی باشد که به دلایل مشابه با ایالات متحده آمریکا در تعارض قرار دارند.
زمینه های گسترش پیوند چین و روسیه
چین در آسیای شرقی و روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز، داعیه نفوذ منطقه‌ای دارند. اگر چه به ظاهر هر یک در حوزه‌ای مجزا قرار گرفته‌اند اما از پیوندهای حیاتی نظامی و امنیتی نیز برخوردار می‌باشند. به خصوص حضور مداخله‌گر آمریکا با خصوصیات یک هژمون تمام عیار، به همگرایی مواضع دو کشور می‌انجامد. گرچه شدت و میزان مواضع چین و روسیه نسبت به ایالات متحده متفاوت می‌باشد، اما در تعارض با واشنگتن بر سر تعیین حوزه نفوذ اشتراک نظر دارند.[۱] چین با ایالات متحده در خصوص تایوان، هنگ کنگ، دریای چین جنوبی و مسائل حقوق بشری اختلافات عدیده دارند. گسترش ناتو به شرق و استقرار سامانه دفاع موشکی در شرق اروپا نیز از مهمترین اختلافات روسیه با آمریکاست. بنابراین علاوه بر همکاری ها و نیازهای متقابل اقتصادی، رویکرد برتری طلبانه آمریکا مبنی بر مهار امنیتی مسکو و پکن، نقش مهمی در افزایش همگرایی میان آنها داشته است. از این رو به‌تدریج در مخالفت با سیاست های یکجانبه‌گرایانه آمریکا، رویکردی چندجانبه‌گرایانه اتخاذ کرده‌اند.
ابعاد همکاریهای چین و روسیه
همکاری های روسیه و چین از زمان انعقاد توافقنامه حسن همجواری در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۱ در حوزه های اقتصادی، انرژی، فن آوری، نظامی و همچنین طیف وسیعی از مسائل سیاسی و امنیتی دنبال شده است. از جمله جنبه های مهم روابط روسیه و چین می توان به موارد زیر اشاره کرد:
شکل دهی به روابط راهبردی: در سالهای اخیر همکاری بین روسیه و چین در سطوح بالای ساختار سیاسی دنبال شده و ماهیت مناسبات نشان از مشارکت جامع دارد. دو کشور بارها به حمایت جدی از یکدیگر پرداخته‌اند و همواره شی‌جی‌پینگ و ولادیمیر پوتین در تماس های مختلف در مورد دستورالعمل‌های کلیدی برای تعامل استراتژیک با هم به توافق رسیده‌اند. در حال حاضر همکاری به منظور محافظت از منافع مرتبط با امنیت ملی در دستور کار دو کشور است.
تقویت ساختار استراتژیک مناسبات: روسیه و چین در سالهای اخیر از طریق مکانیسم همکاریهای دولتی، ارتباطات متقابل را در زمینههای کشاورزی، مالی، نوآوری علمی و فناوری، اقتصاد دیجیتال، تجارت الکترونیکی، مراقبت های بهداشتی، نسل پنجم اینترنت و سایر زمینه ها ارتقا بخشیده‌اند. همچنین دو کشور از نقاط قوت خود برای شناسایی پروژه های تحقیق‌وتوسعه جدید و شکستن محاصره تکنولوژیکی کشورهای غربی استفاده کرده‌اند[۲].
ایجاد سازوکارهای منطقه ای و بین المللی: یکی از نکات مهم و قابل تامل، نهادمندسازی این مناسبات است. دو کشور نقش مهمی در شکل‌گیری سازمان همکاری شانگهای به عنوان یک نهاد امنیتی داشتند. همچنین از موثرترین بازیگران در شکل‌دهی به گروه بریکس برای تشریک مساعی اقتصادهای نوظهور بوده‌اند. تسریع در برنامه «یک کمربند، یک جاده» و ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ترویج تجارت و سرمایه‌گذاری منطقه‌ای نیز از جمله دیگر محورهای همکاری های بوده است.
همکاری در حوزه انرژی: روسیه از بزرگترین تولیدکنندگان انرژی و چین نیز به بزرگترین مصرف‌کننده انرژی جهان است. پس از معاملات انرژی میان خود سود فراوانی می‌برند. زیرا چین در پی توسعه منابع و مسیرهای وارداتی خود و روسیه نیز درصدد تنوع‌بخشی به بازارهای خود می‌باشد[۳]. علاوه بر همکاری در حوزه انرژی فسیلی، دو کشور در سایر حوزه های انرژی نیز با یکدیگر مناسبات گستردهای دارند. در سال ۲۰۱۸ با حضور سران دو کشور هفت سند در خصوص ساخت نیروگاه های هسته ای چین توسط روسیه امضا شد که در سال ۲۰۱۹ به مرحله اجرا درآمدند. همچنین دو کشور در حال مذاکره در مورد پروژه های جدید هستند که علاوه بر انتقال انرژی و احداث خط لوله گاز، شامل سایر زمینه ها مانند برق، زغال سنگ و انرژیهای جدید نیز می شود[۴].
ارتقای ارتباطات مردمی: طی سال های گذشته تعداد دانشجویان، گردش‌گران و تُجاری که میان دو کشور عزیمت کرده‌اند، چندبرابر شده است. روسیه و چین در ۲۰۱۹، ۷۵مین سالگرد پیروزی جهانی بر فاشیسم را با یکدیگر جشن گرفتند[۵]. این جشن از آن جهت برای مسکو اهمیت داشت که کشورهای غربی به رهبری آمریکا در پی تخفیف نقش روسیه در شکست نازیسم بر آمده‌اند[۶].
فرصت های ایران
توسعه مناسبات روسیه و چین به عنوان کشورهایی که خواهان اتخاذ رویکردی مستقل در سیاست خارجی هستند، حاوی فرصت های قابل توجهی برای ایران است. زیرا تهران نیز همانند مسکو و پکن دارای درجه ای از تعارض با واشنگتن است. علاوه بر این، روابط ایران با روسیه و چین نه تنها فاقد خصومت است، بلکه عمدتاً دیدگاه های طرفین مبتنی بر توسعه همکاری های دو و چندجانبه بوده است. بر این اساس ایران در حوزههای زیر امکان همکاری با روسیه و چین را دارد:
در مسائل اقتصادی، سه فرصت مشخص برای ایران وجود دارد: فرصت نخست، همکاری در حوزه تأمین کالاهای استراتژیک است که به واسطه تحریم ها نمی‌تواند از کشورهای غربی دریافت کند. فرصت دوم، فروش نفت و گاز است که آن نیز به واسطه تحریم ها محدود شده است. چین به صورت سنتی از خریداران نفت ایران بوده و حتی در دوران تحریم ها نیز تا حدی به خرید نفت خود ادامه داده است. فرصت سوم، حذف دلار از معاملات اقتصادی است. روسیه و چین قصد دارند در تجارت با یکدیگر، از یوان یا روبل استفاده نمایند. ایران نیز که به لحاظ تأمین دلار با مشکلات خاص خود مواجه شده، میتواند به این طرح بپیوندد.
در حوزه نظامی، روسیه و چین از بزرگترین تولیدکنندگان و فروشندگان تسلیحات در جهان هستند. ایران نیز طی سالهای گذشته از خریداران این دو بوده است. یکی از نگرانی های آمریکا در خصوص اتمام زمان تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت نیز احتمال معاملات تسلیحاتی مهم تهران با مسکو و پکن است. هراس بزرگ‌تر واشنگتن، احتمال انتقال فنآوری های پیشرفته نظامی از سوی روسیه و چین به ایران است.
در زمینه دفاعی، همکاریهای سه‌جانبه میتواند سد مستحکمی برای هر سه کشور ایجاد کند. موضع کشورهای غربی به خصوص امریکا در خصوص برگزاری مانور نظامی ایران، روسیه و چین در اقیانوس هند، نشان می دهد که تداوم چنین همکاری هایی می تواند بسیاری از معادلات را در سطوح منطقه ای تغییر دهد.
در عرصه سیاسی، اتحاد راهبردی مسکو و پکن در چارچوب رژیمهای امنیتی بین‌المللی و سازمان‌های منطقه‌ای به شدت با منافع امریکا در تضاد می‌باشد. بی تردید پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای میتواند یک فرصت مهم برای جمهوری اسلامی ایران باشد. حضور روسیه و چین در شورای امنیت سازمان ملل با برخورداری از حق وتو یک مزیت بسیار بزرگ به شمار می آید که در بزنگاه‌های تاریخی می تواند از اعمال سیاست های یک‌جانبه آمریکا و کشورهای اروپایی علیه ایران ممانعت به عمل آورد.
الزامات و محدودیت‌های سیاست‌گذاری ایران
به رغم فرصت های قابل توجهی که همکاری روسیه و چین با یکدیگر می تواند در فضای بین المللی برای ایران ایجاد کند و همچنین با وجود منافعی که همکاری با پکن و مسکو برای تهران در بر دارد، در این خصوص باید دو محدودیت مهم را مورد توجه قرار داد: نخست آنکه سطح و ماهیت قدرت ایران با روسیه و چین متفاوت است. ایران به عنوان قدرتی منطقه ای شناخته می شود اما چین و روسیه به دلیل موقعیت اقتصادی و نظامی برتر و همچنین عضویت دائم در شورای امنیت، در زمره قدرت های جهانی به حساب می آیند. پس احتمالا ایران به موضوعی از دریچه منافع منطقه ای خود بنگرد اما چین و روسیه آن را در معادلات جهانی مورد ارزیابی قرار دهند. در عین حال ممکن است چین و روسیه در سطح بین المللی با مسائل و چالش هایی مواجه باشند که اساسا برای ایران چندان مسأله مهمی تلقی نشوند. دوم آنکه نوع نگرش ایران به آمریکا با روسیه و چین دارای تفاوتهایی است. ایران به آمریکا همچون قدرتی می نگرد که با آن دارای تضادهای ایدئولوژیک بسیار زیاد است. در حالی که اختلاف اصلی روسیه و چین با آمریکا در ذیل رقابت های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک قابل تعریف است. این نکته ممکن است در برخی از مسائل محدودیت هایی ایجاد کند. با توجه به محدودیت های فوق، جمهوری اسلامی ایران باید منافع راهبردی خود با روسیه و چین را در قبال آمریکا بر اساس واقعیت های عینی و در سطح تحلیل جهانی تعریف کند.
نتیجه گیری
چین و روسیه به عنوان دو قدرت بزرگ جهان می‌توانند معادلات بین‌المللی را در سالهای آینده تغییر دهند. قدرت اقتصادی چین به همراه توان نظامی روسیه، تا حد زیادی نفوذ ایالات متحده را با مشکل مواجه ساخته است. بر این اساس هرگونه همکاری و گسترش تعاملات مسکو و پکن نیز به شدت با مخالفت آمریکایی ها مواجه شده است. ولی روابط روسیه و چین در ابعاد و حوزه های مختلف با توسعه قابل توجهی مواجه بوده است. بی تردید هر چه روابط قدرتهای معارض با آمریکا افزایش یابد، می تواند به معنای همگرایی بیشتر در برابر هژمونی غرب باشد و فرصت قابل توجهی برای جمهوری اسلامی ایران بوجود بیاورد. ایران از طریق همکاری با روسیه و چین میتواند از یک سو در سطح بین المللی با سایر قدرتها در مقابل منافع و اهداف آمریکا همکاری کند و از سوی دیگر سیاست های مستقل خود را پیش ببرد. همچنین توسعه روابط با روسیه و چین میتواند فضای مساعدی را برای همکاری در حوزه های دیپلماتیک، اقتصادی، فنی و نظامی برای ایران ایجاد کند.
منابع
[۱]. شعیب بهمن، یادداشتی بر سفر رئیس جمهور به چین؛ ایران، روسیه و چین؛ محوری ضدهژمون، خبرگزاری فارس، ۱۹ شهریور ۱۳۹۳
[۲]. Посол КНР: Китай и Россия ведут переговоры о новых крупных энергетических проектах, и не только в сфере транспортировки ресурсов, Интерфакс, ۱۵ июня ۲۰۲۰
[۳]. Shuaib Bahman, Russia-China Alliance Flexes Muscles, Iran petroleum monthly, No 27, September 2014
[۴]. Сотрудничество Китая и России в области ядерной энергетики вышло на новый этап, СИНЬХУА Новости, ۰۲٫۱۰٫۲۰۱۹
[۵]. Константин Щепин, Китай-Россия: вместе победили, вместе победим, Российской газеты, ۰۸٫۰۵٫۲۰۲۰
[۶]. В Китае прокомментировали празднование ۷۵-летия Победы в России, РИА Новости, ۲۴٫۰۶٫۲۰۲۰
