نافرجامی برجام و رویکرد انفعالی غرب نسبت به مطالبات قانونی ایران سیاست خارجی تهران را دچار تحول کرده است
ایران باید زمین بازی خود را تغییر بدهد؛ این شاید اجماع‌سازترین گزاره این روزهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پس از آزمودنِ آزمونِ همراه با شکستِ تعامل با کشورهای غربی باشد. مدتی است که بحث همکاری و همراهی ایران با کشورهای نوظهور نظیر چین، دوباره بر سر زبان‌ها افتاده؛ موضوعی که می‌تواند برای ایران آورده‌ای به مراتب بیشتر نسبت به روابط با غرب داشته باشد.
اتحاد شیر و اژدها
پس از آنکه آمریکا در اردیبهشت سال۹۷ خیال خروج از برجام به سرش زد، خیلی‌ها در ایران خوش‌بینانه اثر این خروج را محدود ارزیابی می‌کردند و بر‌اساس همین خوش‌بینی تصور می‌کردند، اروپا می‌تواند خارج از حیطه اراده آمریکا، عملی مرتکب شود. یادگاری‌نویسی روی دیوار اروپا اما به دلیل درهم تنیدگی گسترده منافع قاره سبزنشینان با آمریکایی‌ها، عائدی جز همان «تقریباً هیچ»معروف، برایمان به ارمغان نداشت. پی بردن به بیهودگی همکاری با اروپا، البته یک‌سال‌و‌نیم پس از خروج آمریکا از برجام، وقت و هزینه سیاست خارجی ایران را مصروف خود کرد؛ بعد از آنکه فهمیدیم از کانال اینستکس و بعد از آن، کانال سوئیس هم آبی برایمان گرم نمی‌شود. در میان کوشش همکاری از طرف ما و بی‌کششی از طرف اروپایی، بار دیگر به سمت شرق متمایل شدیم تا از این طریق، به طرف مقابل نشان بدهیم، دستان‌مان برای مانور در عرصه بین‌الملل، حسابی پُر است.
در این میان، خبر تصویب پیش‌نویس سند راهبردی همکاری‌های جامع بیست‌و‌پنج ساله ایران و چین در هیات دولت و ارسال آن به چین برای اعمال نظر متقابل، مثل بمب سر و صدا کرد. این وسط، خناسان حسود از اپوزیسیون ضدانقلاب گرفته تا آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها، عملیات روانی علیه این سند را کلید زدند. واگذاری دربست جزایری نظیر کیش به چینی‌ها، گسیل نیروهای امنیتی و نظامی چین به ایران، ارائه انحصارات و اعتبارات خاص نفتی به طرف چینی، از جمله شاذبافته‌های ضدانقلابیون درباره این سند بود. با این حال؛ مقامات دولت به‌ویژه وزارت امور خارجه تصریح داشتند که این سند، به جهت راهبردی بودنش، اساساً خالی از هرگونه عدد و رقم و انحصار و امتیاز به طرف چینی است.
روابط با روسیه، مکمل روابط با چین
علاوه بر چین، روسیه دیگر کشوری است که ایران سال‌هاست، روابطی راهبردی و همه‌جانبه با آن دارد. سفر اخیر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه به مسکو و دیدار با مقامات ارشد روسیه و ارائه پیام خصوصی روحانی، رییس‌جمهوری کشورمان به ولادیمیر پوتین همتای روسی، در کنار توسعه روابط ایران با چین، گویا و نمایانگر دگرگونی و چرخش محسوس سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به سمت شرق است. در سفر ظریف به مسکو، البته خبری که بسیار درباره آن سخن گفته شد، رایزنی برای تمدید معاهده بیست‌ساله میان دو کشور بود. در سال۲۰۰۱ محمد خاتمی، رییس‌جمهوری وقت کشورمان در سفر به روسیه و دیدار با پوتین، معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری‌های میان ایران و روسیه را به امضا رساند که در ۲۱ماده، نقشه راه روابط دو کشور در بیست سال گذشته را مشخص کرد. روز گذشته «صبح‌نو» گفت‌وگویی مشروح با ابوالفضل عمویی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس را منتشر کرد که عمویی طی آن، درباره چرایی گرایش ایران به سمت کشورهای نوظهور و در حال توسعه‌ای نظیر چین و روسیه گفته بود: «باید برای کشور فرصت و قدرت تولید کرد یعنی باید میدان بازی را هم در حوزه داخلی و هم در حوزه خارجی، تغییر داد. در حوزه داخلی، قوی شدن اقتصاد، رویکرد اصلی مجلس است. در حوزه سیاست خارجی هم باید با تعامل با همسایگان و حرکت به سمت حل مشکلات با برخی کشورهای منطقه، فرصت تولید کرد.» برای بررسی سیاست خارجی جدید جمهوری اسلامی ایران که عمدتاً شرق‌گرایی را در اولویت کار خود قرار داده است، به سراغ دکتر شعیب بهمن، کارشناس مسائل بین‌الملل رفتیم. او درباره آثار گرایش به شرق روی رویکرد کشورهای غربی گفت: «کشورهای غربی وقتی می‌بینند که ایران، گزینه‌های متعدد و متنوعی در حوزه سیاست خارجی خود دارد، به فکر تنظیم مجدد روابط با ایران خواهند افتاد.» در ادامه مشروح این گفت‌وگو را از نظر خواهید گذراند.
شعیب بهمن: برجام نشان داد نمی‌شود به غربی‌ها اعتماد کرد
دکتر شعیب بهمن، کارشناس مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با خبرنگار «صبح‌نو»، با اشاره به روابط ایران و چین با بیان اینکه در گذشته ایده‌ها و رویکردهای مختلفی در حوزه سیاست خارجی ایران مطرح بوده است، گفت: عده‌ای معتقد بودند که ایران باید رویه و ایده اتحاد اسلامی را پیگیری کند اما عده‌ای دیگر، معتقد بودند که چون ایران کشوری منحصر به‌فرد در غرب آسیاست، متحدی طبیعی در منطقه ندارد و ناگزیر است با کشورهای غربی به ائتلاف و اتحاد بیندیشد. وی افزود: در این میان، گروهی هم اعتقاد داشتند که ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی، سوابق تاریخی و تمدنی و نیز موقعیت ژئوپولتیک، روابط و پیوندهای دیرینه اقتصادی با کشورهای آسیایی و در مجموع کشورهای شرقی، باید رویکرد و نگاه به شرق را تقویت کند.
این کارشناس مسائل بین‌الملل در بخش دیگری از این گفت‌وگو با اشاره به «تأمین نیازهای راهبردی» به‌عنوان یکی از عوامل تقویت نگاه به شرق در سیاست خارجی ایران، گفت: ایران به‌عنوان کشوری که در سیاست خارجی خود، سیاست‌های مستقلی را پیگیری می‌کند، امروز با محدودیت‌های بسیار زیادی از سوی کشورهای غربی مواجه شده و عملاً نمی‌تواند، کالاها و نیازهای استراتژیک خود را از غرب تأمین کند. در نتیجه ضرورت ایجاب می‌کند که ایران روابط خود را با کشورهای غیرغربی توسعه دهد.
بهمن با اشاره به شکست ایده توسعه روابط با غرب به واسطه نافرجامی برجام، گفت: ایده توسعه روابط با غرب، در سال‌های مذاکرات برجام و پس از عقد برجام، آزموده شد و اگر پیش از آن، این ایده شکل عینی به خود نگرفته بود، با برجام عینیت یافت. با وجودی که پس از عقد برنامه جامع اقدام مشترک، بسیاری از امتیازات اقتصادی ایران به غربی‌ها واگذار شد اما برجام درس بزرگی برای ایران شد که نمی‌توان به آن‌ها اعتماد کرد.
غربی‌ها به فکر بازتنظیم روابط خود با ایران خواهند افتاد
این کارشناس مسائل بین‌الملل در پاسخ به این سؤال که توسعه روابط ایران با کشورهایی نظیر چین و روسیه، واجد چه پیامی برای غربی‌ها خواهد بود و آن‌ها را با چه واکنشی برخواهد انگیخت، گفت: سیاستمداران و تحلیلگران غربی بارها گفته‌اند که خروج آمریکا از برجام و ناتوانی اروپایی‌ها در عمل به تعهدات‌شان، موجب گرایش بیشتر ایران به سمت شرق شده است. وی افزود: کشورهای غربی وقتی می‌بینند که ایران، گزینه‌های متعدد و متنوعی در حوزه سیاست خارجی خود دارد، به فکر تنظیم مجدد روابط با ایران خواهند افتاد. بهمن اضافه کرد: رویکرد گرایش به شرق، دست‌کم می‌تواند ابتکار عملی باشد که هم نیازهای ایران را تأمین و هم رویکرد و نگاه غرب به ایران را بازتنظیم کند.
بهمن در بخش دیگری از این گفت‌وگو با اشاره به روابط ایران و روسیه گفت: «روابط ایران و روسیه ویژگی‌های خاص خود را دارد که وقتی آن را در سطح بین‌الملل تحلیل می‌کنیم، باید نقش اضلاع یا عناصر سوم را هم در نظر بگیریم. یکی از این اضلاع که روی روابط ایران و روسیه تأثیر می‌گذارد، آمریکاست. وی در این باره تاکید کرد: معمولاً ایران، موضوع مورد علاقه گفت‌وگوهای دوجانبه روس‌ها و آمریکایی‌ها بوده است اما تصور نمی‌کنم گفت‌وگوهای اخیر میان دو کشور، دست‌کم باعث تغییر رویکرد روس‌ها نسبت به ایران و همگرایی با آمریکایی‌ها شود.» وی با اشاره به مقاومت روس‌ها در برابر سیاست‌های آمریکا گفت: «روس‌ها در برابر تلاش آمریکایی‌ها برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران، مقاومت و اعلام کردند که این تمدید طبق برجام، کاملاً غیرقانونی است. در موضوع برجام هم روس‌ها بارها‌و‌بارها از جمله در مورد پنج مرحله کاهش تعهدات، از موضع ایران دفاع کردند.»
