آرزو فرشید- کرونا هم در روابط ایران و روسیه تاثیر نداشته و شاهد رفت‌وآمد مقامات دو کشور بیش از گذشته هستیم. روابط فی‌مابین روز‌به‌روز گرم‌تر و صمیمانه‌تر می‌شود. آنقدر که هنوز از سفر ظریف به مسکو و رساندن پیام روحانی به پوتین خیلی نگذشته، رییس کمیته روابط خارجی دومای دولتی روسیه به تهران آمده و با مقامات ایرانی دیدار می‌کند. لئونید اسلوتسکی صبح دیروز با حضور در وزارت امور خارجه ایران با محمدجواد ظریف ملاقات و درباره مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌الملل گفت‌وگو کرد.
او روز قبل از آن هم با محمدباقر قالیباف رییس مجلس شورای اسلامی دیدار و تابلوی منقش به تصویر رهبری را به وی تقدیم کرد. رییس مجلس در این دیدار با اشاره به توافقات راهبردی ایران و روسیه و نقطه عطف خواندن دیدار مهم پوتین با مقام معظم رهبری در تهران، بر لزوم افزایش سطوح همکاری‌های همه‌جانبه دو کشور از جمله همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دو کشور تاکید کرده و گفته بود: «مجلس یازدهم آمادگی دارد همکاری‌های پارلمانی گسترده‌ای با روسیه داشته باشد.»
گسترش تعاملات و همکاری‌های دو کشور در شرایط فعلی حاکی از اراده جدی ایران برای تحقق و عملیاتی کردن نگاه به شرق است؛ نگاهی که به گفته برخی از کارشناسان می‌تواند حتی به شکل‌گیری یک ائتلاف بین ایران، روسیه و چین منجر شود. گروه دیگری از کارشناسان اما با در نظر داشتن تجارب قبلی از نگاه به شرق و رویکرد ایران که همواره در صورت مشاهده گشایشی از سوی غرب، به آن سمت بازگشته است این همکاری‌ها را منتج به یک ائتلاف جهانی نمی‌دانند. این گروه همچنین اصرار دارند که با نگاهی واقع‌بینانه‌تر به مسائل نگریسته و فراموش نکنند که هر کشوری در روابط خارجی، منافع ملی خود را مد نظر قرار می‌دهد. بر این اساس همکاری‌ها و مناسبات بین ایران و روسیه و حتی همکاری‌های ایران و چین در حد مناسبات دوجانبه‌ای است که جایگاه ایران را در سطح منطقه و بین‌المللی بهبود می‌بخشد. این مناسبات اما قادر به تحقق رویای شکل‌گیری یک بلوک ضد آمریکا نیست.
رایزنی برای بازنگری در معاهده
سفر اخیر رییس کمیته روابط خارجی دومای روسیه که به فاصله اندکی از سفر ظریف و به مسکو انجام شد، بیش از همیشه مورد توجه تحلیلگران و رسانه‌ها قرار گرفت چراکه نشانه واضحی از تلاش دو کشور برای تعمیق روابط است. شعیب بهمن، کارشناس مسائل روسیه در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» به بررسی اهداف سفرهای دیپلماتیک اخیر پرداخت و گفت: «در هفته‌های اخیر شاهد سفری بودیم که آقای ظریف به مسکو داشت. در این سفر یک موضوع جدی مطرح شد و آن هم بحث معاهده اصول روابط متقابل و همکاری ایران و روسیه بود. عقد این معاهده به سال ۷۹ برمی‌گردد و معاهده‌ای ۱۰ ساله بود که اگر طرفین نسبت به تداوم آن اعتراضی نداشتند به طور خودکار برای دوره‌های پنج سال تمدید می‌شده و الان در سال ۲۰ آن قرار داریم. آنچه در حال حاضر در فضای روابط ایران و روسیه مطرح است ایجاد یک بازنگری در این معاهده و در واقع به روز کردن آن است.»
وی افزود: «با توجه به تغییر و تحولاتی که در محیط پیرامونی ایران رخ داده است یعنی دگرگونی شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی طی دو دهه گذشته و دگرگونی‌هایی که در روابط تهران و مسکو رخ داده، همچنین نیازی که دو کشور برای همکاری با یکدیگر در آینده دارند، موضوع طراحی یک معاهده یا سند جدید که بتواند نقشه راه دو کشور باشد، بیش از هر زمان دیگر ضرورت یافته است و به نظر می‌رسد تا اسفند ماه که معاهده پیشین همچنان اعتبار خواهد داشت، دو کشور تمایل دارند در آن بازنگری کرده، یا بندهایی به آن افزوده یا نقشه راه جدیدی برای توسعه روابط ایجاد کنند.»
این کارشناس مسائل روسیه در پاسخ به اینکه آیا سفر رییس کمیته روابط خارجی دومای روسیه به تهران نیز در همین چارچوب و با همین هدف بوده است نیز گفت: «بله، این سفر هم تا حد زیادی در همین راستاست. باید در هفته‌ها و ماه‌های آتی شاهد رایزنی‌های بیشتر و گسترده‌تر در سطوح مختلف بین طرف‌های ایرانی و روس باشیم چراکه به هر حال شکل‌گیری یک سند راهبردی جدید نیازمند رایزنی‌های بیشتر و مستمر‌تر است. بنابراین این سفر و دیدارهایی که در آینده صورت خواهد گرفت، اگرچه ممکن است اهداف دیگری را هم دنبال کند اما موضوع بازنگری در معاهده را دنبال خواهند کرد و این موضوع در شرایط فعلی اولویت اول را در روابط ایران و روسیه دارد.»
انتظارات معقول
بهمن در واکنش به اینکه برخی افزایش تعاملات و همکاری‌ها با روسیه را در کنار اراده موجود برای همکاری‌های بلندمدت با چین دیده و از شکل‌گیری یک ائتلاف استراتژیک سخن می‌گویند، گفت: «این موضوع دو بعد دارد: نخست نگاه به شرق که در حوزه سیاست خارجی ایران در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه بوده است. هرچند که حرکت واقعی به سوی نگاه به شرق کمتر بوده است. به هرحال از لحاظ نظری و تئوریک نگاه به شرق همواره در سیاست خارجی ایران مطرح بوده است. قاعدتا امضای سند راهبردی با چین و بازنگری در معاهده اصول همکاری با روسیه می‌تواند یک گام مهم جهت عملی کردن راهبرد نگاه به شرق در سیاست خارجی ایران باشد.»
وی ادامه داد: «نکته دیگر اما بحث ائتلا‌ف‌ها یا اتحادهای استراتژیک بین کشورهای مختلف جهان است. در این خصوص نیز بحث ائتلاف ایران، روسیه و چین مطرح می‌شود.
به اعتقاد من با وجود اینکه هر سه کشور در شرایط فعلی به همکاری با یکدیگر نیاز دارند و هر سه کشور به نحوی تحت فشار از سوی آمریکا قرار گرفته‌اند، نمی‌توان گفت که این موضوعات الزاما به شکل‌گیری یک ائتلاف استراتژیک در سطح بین‌المللی کمک می‌کند.»
این کارشناس مسائل بین‌الملل با تاکید بر اینکه «باید به نیات کشورهای مختلف توجه کرد» گفت: «برخلاف اینکه روابط ایران و آمریکا که در ۴۰ سال گذشته خصومت‌آمیز بوده و تقریبا قطع است، دو طرف دیگر یعنی روسیه و چین دارای روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گسترده‌ای با آمریکا هستند و تمایلی هم به قطع این روابط ندارند. در نتیجه اگر تصور کنیم که با عقد این پیمان‌ها روسیه و چین به سوی قطع روابط با آمریکا یا ایجاد یک بلوک ضد آمریکا خواهند رفت معقول و منطقی نیست. اما اینکه بگوییم با عقد این قراردادها موقعیت ایران در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی تقویت و تحریم‌های آمریکا تا حد زیادی دور زده می‌شود یا حداقل به رفع تحریم‌ها کمک خواهد شد، تحلیل واقع‌بینانه‌ای است.»
وی خاطرنشان کرد: « اینکه انتظار داشته باشیم با افزایش همکاری‌های ایران و روسیه و ایران و چین یک ائتلاف جهانی یا یک بلوک ضدغربی و ضد آمریکایی شکل بگیرد، واقع‌بینانه نیست. دست‌کم در آینده نزدیک؛ دلیلش نیز مراودات بسیار گسترده طرف چینی و روسی با آمریکایی‌ها و سایر کشورهای غربی است.»
قاعده کلی؛ منافع ملی
امیراحمدیان دیگر کارشناس مسائل روسیه نیز با بهمن هم‌نظر است. او به «جهان‌صنعت» گفت: « امر مسلم این است که همکاری اقتصادی با همه کشورها یک گام مثبت است. اما در زمینه روابط ایران و روسیه باید این را در نظر داشت که با توجه به ساختار اقتصادی روسیه که مثل اقتصاد ما مبتنی بر فروش مواد اولیه مثل نفت و گاز است، نباید انتظار افزایش سطح تعاملات اقتصادی را داشت.»
وی با تاکید بر اینکه «اقتصاد ما و روسیه تکمیل‌کننده هم نیستند» گفت: «سطح روابط ما به روسیه خیلی کم است و حداکثر به سه میلیارد دلار می‌رسد. اما با چین تا ۵۰ میلیارد دلار مبادله داشته‌ایم. حدود ۲۵ میلیارد دلار صادرات و واردات داریم. بنابراین فکر نمی‌کنم که تلاش ایران برای همکاری مشترک با چین و روسیه باشد.»
امیراحمدیان خاطرنشان کرد: «تعامل اقتصادی ایران و روسیه در محدوده اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و نه بیشتر.»
این کارشناس مسائل روسیه، با اشاره به سفر ظریف به روسیه نیز گفت: «محور اصلی گفت‌وگوی ظریف در روسیه بیشتر پیرامون برجام و تحریم تسلیحاتی آمریکا علیه ما بوده است.»
وی همچنین گفت: «به هرحال روسیه یکی از حامیان ایران در موضوع برجام است و همیشه هم در این خصوص موضع رسمی داشته است. البته برخی به حضور این کشور در قطعنامه‌ها علیه ایران اشاره می‌کنند اما باید توجه داشت که هر کشوری در جهت منافع ملی خود گام برمی‌دارد و هیچ کشوری منافع شرکا را به منافع خود ترجیح نمی‌دهد.
روسیه هم از این قاعده مستثنی نیست و اینکه در نهایت چه موضعی نسبت به ایران در پیش می‌گیرد بستگی به منافع ملی این کشور دارد.»
به این ترتیب، تردیدی نیست که روابط ایران و روسیه با تلاش طرفین در حال گسترش و تعمیق است. این روابط اما مثل همیشه معطوف به منافع ملی خواهد بود و نباید منتظر بود که روسیه در حمایت‌های خود از ایران- در عرصه بین‌المللی- منافع ملی خود را نادیده بگیرد. خاصه آنکه تجربه رابطه با روسیه بارها این نکته را به ما ثابت کرده است.
