معصومه معظمی- در حالی که برخی کشورهای منطقه مشغول تنش‌زدایی از منطقه‌اند و ایران هم در راستای سیاست‌های جدید خود می‌کوشد تنش با عربستان را کاهش دهد و با مذاکراتی که اکنون چهار دور آن به میانجیگری عراق برگزار شده است، ثبات نسبی را به منطقه برگرداند، اما تحرکات و موضع‌گیری‌های اخیر آذربایجان در مقابل ایران، نگران‌کننده است. تحرکاتی که منجر به تشدید تنش‌ها شده و می‌تواند مخاطره‌انگیز باشد. رفتارهایی که متاثر از تلاش بازیگران ثالثی مثل اسراییل است که از تنش‌زدایی منطقه متضرر می‌شود؛ پس همه تلاش خودرا به کار می‌گیرد تا مانع از ایجاد صلح و ثبات در منطقه شود.
اگرچه در جریان جنگ قره‌باغ که سال گذشته میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان رخ داد، جمهوری اسلامی ایران تاحدی از جمهوری آذربایجان حمایت کرد، اما به نظر می‌رسد افزایش حمایت‌های ترکیه از باکو و شیطنت‌های اسراییل، موجب چرخش موضع آذربایجان در قبال ایران و بروز مسائل و مشکلات مرزی شده است.
به این‌گونه که اگر چه روابط ایران و جمهوری آذربایجان بعد از جنگ سال گذشته قره‌باغ در نوسان بود، اما مقامات باکو با دستگیری رانندگان ترانزیتی ایرانی که قصد ورود به ارمنستان را داشته‌اند، سعی در متشنج کردن فضا دارند.
به این روش که اول رزمایشی نظامی با میزبانی جمهوری آذربایجان و با حضور دو کشور پاکستان و ترکیه در شهریور امسال با عنوان رزمایش «دوستی سه برادر» برگزار کردند و چند روز پس از برگزاری این رزمایش، آذربایجان برای جاده‌ای واقع در جنوب ارمنستان که به ادعای آنها بخش‌هایی از آن از کنار خاک آذربایجان می‌گذرد، از کامیون‌های ایرانی که به مقصد ارمنستان در حرکت بودند، عوارض گمرگی بالاتر در مقایسه با گذشته گرفت. پس از آن هم خبر آمد که دو راننده ایرانی نیز دراین عبور و مرور ترانزیتی که به گفته احسان زاهیدوف، سخنگوی وزارت کشور آذربایجان، «ورود غیرقانونی از ارمنستان به آذربایجان» خوانده شد، بازداشت شدند. البته وزارت امور خارجه کشورمان روز ۲۸ شهریور در واکنش به این اقدام، خواستار آزادی فوری این رانندگان شد؛ در حالی که هنوز دراین باره گشایشی رخ نداده است. از طرفی هم روز گذشته عباس موسوی سفیر ایران در جمهوری آذربایجان خبر داد که چهار متعرض شناسایی، بازداشت و بازجویی شدند و در حال پیگیری موضوع تا حصول نتیجه و تنبیه خاطیان هستند.
هشدار رزمایش «فاتحان خیبر» به بازیگران ثالث منطقه
پس از آن کیومرث حیدری فرمانده نیروی زمینی ارتش از برگزاری یک رزمایش با عنوان «فاتحان خیبر» در روز جمعه، ۹ مهر، در شمال غرب کشور خبر داد. مساله‌ای که نگرانی مقامات آذربایجانی را به همراه داشت و الهام علی‌یف، رییس‌جمهور آذربایجان، روز پنجم مهر در واکنش به برگزاری رزمایش ایران، در عین حال که برگزاری رزمایش را «حق حاکمیتی» ایران دانست، اما گفت: «چرا طی ۳۰ سال گذشته که سه منطقه مرزی فضولی، جبرائیل و زنگلان تحت‌اشغال ارمنستان بود، ایران رزمایش نظامی انجام نداده است» رییس‌جمهوری آذربایجان همچنین مدعی شد که «ایران به تمامیت ارضی آذربایجان بی‌احترامی می‌کند» و خواستار توقف ورود کامیون‌های ایرانی به خاک آذربایجان شد.سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان نیز به اظهارات رییس‌جمهوری آذربایجان واکنش نشان داد و گفت: «جمهوری اسلامی ایران، حضور هرچند نمایشی رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای خود را تحمل نخواهد کرد و در این رابطه هر اقدامی را که برای امنیت ملی خود لازم بداند انجام خواهد داد.» پیش از آن نیز برخی دیگر از مقامات ایران از جمله فداحسین مالکی عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران مانور مشترک جمهوری آذربایجان با پاکستان و ترکیه را «تحرکات شک‌برانگیز» خوانده و درباره نقش اسراییل در این اقدامات هشدار داده بود. چرا که اسراییل از سال ۱۹۹۳ و با گشایش سفارت در باکو همکاری گسترده نظامی و امنیتی با این کشور در همسایگی شمال غربی ایران ایجاد کرده است. ضمن اینکه مقامات کشورمان، نقش اسراییل و ترکیه را به عنوان کشورهای ثالث، در برهم زدن روابط میان ایران و آذربایجان موثر می‌دانند. گواه این ادعا هم توئیت سیدمحمد حسینی معاون پارلمانی رییس‌جمهور است که عنوان رزمایش ارتش «فاتحان خیبر» را کاملا هوشمندانه دانسته و در اخطاری به رژیم صهیونیستی نوشته است: «پیامبر اکرم(ص) توطئه سران یهود را با فتح خیبر خنثی کرد؛ رزمایش فاتحان خیبر نیز هشداری به رژیم صهیونیستی است که اگر پیرامون مرزهای جمهوری اسلامی ایران دست از پا خطا کند، با چنان واکنش کوبنده‌ای مواجه می‌شود که دیگر به انتظار ۲۵ نیازی نیست.»در حالی که طی یک سال گذشته، جمهوری آذربایجان علاوه بر رزمایش نظامی مشترک با ترکیه، با عنوان «برادران ناگسستنی ۲۰۲۱» در نخجوان، رزمایش دیگری با ترکیه در آب‌های دریای خزر برگزار کرد و ماه گذشته نیز به طور مشترک با پاکستان و ترکیه رزمایشی دیگر با نام «رزمایش سه برادران» در مرز مشترک با ایران برگزار کرد که حالا نسبت به برگزاری رزمایش ایران به صورت انفرادی آن هم در خاک کشور خودش معترض است!
از استراتژی «احاله مسوولیت» تا «آتش‌بیاری معرکه»
درباره حق برگزاری رزمایش ایران در شمال‌غرب کشور از کارشناسان سوال کردیم. نوذر شفیعی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل بین‌الملل به «جهان‌صنعت» گفت: «درباره اینکه نسبت به برگزاری این رزمایش آیا حق اعتراضی از سوی آذربایجان وجود دارد یا خیر باید این‌طور گفت که بستگی به نیت برگزار‌کننده رزمایش دارد و برداشتی که طرف مقابل از آن مساله خواهد داشت. کشورها برای آمادگی دفاعی خود دست به رزمایش‌های انفرادی یا مشترک می‌زنند و این موضوع به حاکمیت ملی کشورها برمی‌گردد و کشور دیگری حق اعتراض ندارد. در این باره نه‌تنها رزمایش خیبر بلکه رزمایش‌های دیگری در زمان‌ها و مکان‌های دیگر برگزار شده است.»
سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم توضیح داد: «البته آذربایجان در برگزاری این رزمایش به دو دلیل بدگمان است. اول همزمانی با تنش‌هایی که میان ایران و آذربایجان برسر ترانزیت کالا اتفاق افتاده است و دوم حس بدبینی که اسراییل و ترکیه در ذهن مقامات آذربایجان نسبت به ایران ایجاد کرده‌اند. البته این فقط یک ذهنیت است و مقامات ایرانی چه حضوری و چه تلفنی سعی کرده‌اند این تصور را از آنها دور کنند، اما آنها ظاهرا علاقه‌مند به استفاده از این فضا برای تیره کردن روابط هستند.»
شفیعی ادامه داد: «به نظر می‌رسد جمهوری آذربایجان به دلیل موفقیتی که در جنگ قره‌باغ به پشتوانه نظامی ترکیه برایشان ایجاد شده، از قواعد رفتاری خود خارج شده است. مانور مشترک ترکیه، پاکستان و آذربایجان هم مقامات باکو را دچار توهم کرده و باعث می‌شود قدرت نظامی خود را بزرگنمایی کند و به واسطه آن رفتاری از خود نشان دهد که متناسب با روابط دوستانه ایران با ترکیه یا آذربایجان نیست.»
این استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل بین‌الملل تاکید کرد: «مقامات آنکارا و باکو باید بدانند اگر موضوع کوچکی منجر به اختلاف و درگیری در منطقه شود، پیامدهای بسیار جدی وخطرناکی برای تهران، باکو و آنکارا خواهد داشت. این نکته کلیدی است و اگر چنین درگیری رخ دهد و خسارت‌های ویران‌کننده‌ای به وجود آورد، جنگی بدون پیروزی خواهد بود که صرفا اسراییل از آن نفع و سود می‌برد.»او بیان کرد: «در روابط و ادبیات سیاسی بین‌المللی به این وضعیت یک لقب استراتژیک داده‌اند که «احاله مسوولیت» است، یعنی اسراییلی‌ها آذربایجان و ترکیه را غیرمستقیم، بدون اینکه خودش درگیر جنگ و خسارت شود، تحریک به درگیری با ایران می‌کند. حالا برای اینکه این «احاله مسوولیت» اتفاق بیفتد، باید استراتژی «طعمه‌گذاری» را انجام دهند. بحث کامیون‌های ایرانی را که به سمت قره‌باغ می‌روند و موضوع بسیار جزئی و قابل حل است به عنوان طعمه مطرح می‌کند. بعد استراتژی «آتش‌بیار معرکه» را پیاده می‌کند و به آذربایجان تسلیحات نظامی خودش را می‌فروشد و به درگیری دامن می‌زند تا توانمندی‌ها و زیرساخت‌های ایران و آذربایجان و ترکیه به هدر برود.»
شفیعی تاکید کرد: «خروجی این می‌شود که توانمندی اسراییل دست‌نخورده باقی می‌ماند. پس در بلند‌مدت فاصله قدرتی که بین اسراییل و این کشورها ایجاد می‌شود قابل جبران نیست. بنابراین باید مراقب باشیم در این بازی گرفتار نشویم.»
تنش ایران- آذربایجان یک بگومگوی ساده نیست
شعیب بهمن کارشناس و تحلیلگر مسائل روسیه نیز در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» درباره دلیل افزایش تنش میان ایران و آذربایجان گفت: «آنچه که امروز در روابط ایران و آذربایجان پدید آمده را باید یک تنش دنباله‌دار تصور کنیم، تا اینکه بخواهیم آن را به یک بگومگوی چندهفته‌ای تقلیل دهیم یا به بازیگران ثالث مثل اسراییل محدود کنیم و عامل تنش را به این سو بکشانیم.»این کارشناس و تحلیلگر مسائل آسیا توضیح داد: «واقعیت این است که کشور آذربایجان از همان ابتدای استقلال و جداشدن از شوروی برای اینکه بتواند برای خودش یک هویت ملی دست و پا کند، ناگزیر بود ضدیت با ایران را در سرلوحه برنامه‌هایش قرار دهد.»
بهمن ادامه داد: «از آنجایی که منطقه جغرافیایی قفقاز به صورت تاریخی و سنتی همواره بخشی از ایران بوده و در تاریخ معاصر به واسطه قراردادهای گلستان و ترکمنچای از خاک ایران جدا شد، پس از زمان استقلال دنبال هویت‌یابی بود و چون همواره خودش را زیر سایه سنگین تاریخی، تمدنی، فرهنگی و حتی مذهبی ایران احساس می‌کرد به دنبال این بود به گونه‌ای دیگر رفتار کند تا بتواند هویت‌طلبی را در خودش زنده نگه دارد.»او افزود: «این رفتار طی سال‌های گذشته نگاه و دیدگاه منفی در بین حاکمان باکو نسبت به ایران ایجاد کرده است. حتی با وجود کمک‌های فراوان ایران چه در جنگ اول قره‌باغ و چه جنگ سال گذشته به آذربایجان، همواره این نگاه منفی علیه ایران در بین آنها بازتولید شده و در حال تقویت است. البته تردیدی نیست که بازیگران سوم مثل ترکیه و اسراییل به ویژه در سال‌های اخیر، در بزرگنمایی این احساس دخیل بوده‌اند و باکو را در این باره تهییج کرده‌اند.»
این کارشناس مسائل اوراسیا تاکید کرد: «پس نباید موضوع تنش باکو و تهران را مساله‌ای نوپدید تلقی کنیم و در عین حال نباید انتظار داشته باشیم بعد از شعله‌ور شدن تنش در دو هفته اخیر، مساله خاتمه یابد، بلکه تا زمانی که حاکمان باکو بخواهند به همین روش خود ادامه دهند، این تنش‌ها ادامه خواهند یافت.»
بهمن، اظهارات برخی نمایندگان مجلس جمهوری آذربایجان یا مسدودسازی مسیرهای ایران و دستگیری کامیون‌داران ایرانی که به ارمنستان می‌رفتند را بهانه‌هایی برای دامن زدن به این تنش‌ها دانست.این کارشناس بین‌الملل درباره برگزاری رزمایش روز گذشته شمال غربی ایران که مورد انتقاد مقامات باکو قرار گرفته است گفت: «برگزاری رزمایش در داخل مرزهای سرزمینی هر کشور حق آن کشور است و هیچ کشور دیگری نمی‌تواند نه برمبنای حقوق بین‌الملل، نه قواعد و قوانین روابط بین کشورها به آن تعرض یا انتقادی داشته باشد.»
او اضافه کرد: «ایران این رزمایش را در داخل خاک خودش و به تنهایی انجام داده است، در حالی که جمهوری آذربایجان طی چند ماه اخیر بارها رزمایش نظامی در جوار مرزهای ایران با حضور کشورهای ثالث برگزار کرده است و البته رزمایش مشترک آذربایجان با ترکیه که در دریای خزر انجام شد، نقض کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر و نقض بیانیه نشست سران دریای خزر در تهران به شمار می‌رود.»
این کارشناس مسائل اوراسیا معتقد است که مقصر و متهم برگزاری رزمایش در مرزها باکو است که تلاش می‌کند پای سایر بازیگران را در منطقه باز کند و با این روش قصد دارد در برابر ایران و ارمنستان و سایر کشورها قدرت‌نمایی کند.
روزنامه جهان صنعت
