یک هفته قبل آذربایجان و ارمنستان با میانجیگری روسیه به جدیدترین دور مناقشه که از ۲۷ سپتامبر آغاز شده بود پایان دادند. این مناقشه ۲۷ ساله در شرایطی ۹ نوامبر امسال با قبول آتش‌بس از سوی ۲ طرف متوقف شد که این بار تغییرات مهمی در ژئوپلیتیک منطقه قفقاز رخ داده است. در حالی که جمهوری آذربایجان خود را پیروز قطعی جنگ می‌بیند، ارمنی‌ها علیه مقامات سیاسی کشورشان تظاهرات کردند و این توافق را نشانه شکست می‌دانند. در کنار این، رویکرد بازیگران بین‌المللی به این مناقشه سبب شده ابهاماتی پیرامون فرآیندهای اجرایی توافقنامه به وجود آید. بر این اساس «وطن امروز» در گفتوگو با شعیب بهمن، کارشناس مسائل قفقاز به بررسی این ابهامات پرداخته است.
* برنده و بازنده توافقنامه آتش‌بس ۹ نوامبر کدام کشورها هستند؟
آنچه در مناقشه قره‌باغ اتفاق افتاده، در نهایت رخدادی بود که از ابتدا و در مسیر مناقشه پیش‌بینی می‌شد که رقم بخورد. مشخصا جمهوری آذربایجان به دلیل اینکه توانست موقعیت فعلی خود در حفظ سرزمین‌های جدید را تثبیت کند، دست برتر را در این توافق دارد و ارمنستان هم با توجه به شرایط میدانی بالاجبار این توافق را قبول کرده است. در ارتباط با بازیگران منطقه‌ای هم می‌توان گفت روسیه و ترکیه به اهدافی که مدنظر داشتند رسیدند و متاسفانه به دلیل برخی کاستی‌ها در نهادهایی مثل وزارت امور خارجه ایران، فرصت‌سوزی‌هایی رخ داد که هم به لحاظ ژئواستراتژیک و هم منافع اقتصادی به ضرر ایران تمام شده است. واقعیت فعلی منطقه قره‌باغ بعد از توافق ۹ نوامبر به این شکل است که اتصال سرزمینی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان از طریق یک کانال زمینی فراهم خواهد شد و این وضعیت سبب شده خطوط مواصلاتی قبلی دچار دگرگونی شود. بر این اساس ارتباط زمینی نخجوان و جمهوری آذربایجان، ترکیه و جمهوری آذربایجان برقرار شده است. از سوی دیگر روس‌ها هم در نهایت به اهداف خود رسیدند و کاری کردند که بر پایه منافع‌شان بود. آنها سال ۲۰۱۰ توافق کازان را پیشنهاد دادند که تقریبا مشابه همین توافق بود. در آن توافق هم ارمنستان قرار بود ۷ منطقه را تحویل دهد و امنیت قره‌باغ را صلح‌بانان روس تامین کنند. تنها مساله روس‌ها شاید حضور ترکیه است که البته به دلیل فاصله مرزهای آن با روسیه تهدیدی جدی در سطح امنیت ملی نیست.
* حضور ترکیه در قفقاز را چطور ارزیابی می‌کنید؟
ترکیه طرح کلانی را در دستور کار داشت و آن افزایش و تقویت حوزه نفوذ خود در قره‌باغ بود. حال با اجرای توافق آتش‌بس به این هدف رسیده و این حضور می‌تواند پیامدهایی منفی برای منطقه داشته باشد. علاوه بر تقویت تنش‌های قومی و نژادی در این منطقه، مباحثی نظیر رشد اندیشه‌های نوعثمانی‌گری، تروریسم و کشیده شدن پای ناتو در صورت تاسیس پایگاه نظامی ترکیه در قفقاز از جمله تهدیداتی است که در صورت تداوم حضور و قدرت گرفتن ترکیه در قفقاز باید انتظار آن را داشت.
* با وجود برقراری آتش‌بس اما شاهدیم که در ارمنستان مردم معترض به مقامات سیاسی و دولت تظاهرات کردند و خواستار لغو این موافقتنامه شدند؛ بر پایه این نارضایتی‌ها تا چه حد احتمال دارد توافق آتش‌بس نقض شود؟
واقعیت این است که هر اتفاقی در بلندمدت ممکن است رخ دهد. وضعیت برای مقامات سیاسی ارمنستان بویژه نخست‌وزیر به حدی وخیم است که حتی اخبار سوء‌قصد و تلاش برای ترور وی نیز منتشر شده است. این امکان وجود دارد که پاشینیان برود و طیف قره‌باغی‌ها در ارمنستان سکان قدرت را به دست بگیرند و توافق را نپذیرند اما اینکه بخواهند علیه این توافق اقدام عملیاتی و نظامی داشته باشند، در شرایط فعلی به دلیل ضعف ارتش ارمنستان و همچنین حضور نیروهای روسیه در منطقه مورد مناقشه چندان عملی نیست اما این موضوع به عنوان یک استخوان لای زخم باقی خواهد ماند. علاوه بر این از آنجا که در این توافقنامه اشاره‌ای به قره‌باغ نشده و این مساله مسکوت باقی مانده و با توجه به ترکیب جمعیتی این منطقه، به نظر می‌رسد جدال ادامه‌دار خواهد بود. ضمن اینکه چنانچه منافع بازیگران بین‌المللی در این مناقشه تامین نشود، این امکان وجود دارد که در آینده شاهد شعله‌ور شدن آتش درگیری و جنگ بین طرفین باشیم، چه اینکه در حال حاضر هم صف‌بندی‌هایی در قبال این توافق پدید آمده است.