دکتر شعیب بهمن
روسیه در منطقه خاورمیانه دارای منافع متعددی است که رابطه با رژیم صهیونیستی نیز بخشی از این منافع را در بر میگیرد. روابط با اسرائیل از آن حیث اهمیت دارد که مسکو نه میتواند از رابطه با آن چشم‌پوشی کند و نه میتواند رژیم صهیونیستی را به سایر بازیگران حاضر در منطقه ترجیح دهد. در این بین سفر ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه به اراضی اشغالی با توجه به نقش و شیوههای بازیگری مسکو در تحولات منطقه به خصوص بحران سوریه و مناقشه فلسطین و اسرائیل از اهمیت زیادی برخوردار است. این در حالیست که روسیه تنها بازیگر خارجی حاضر در این منطقه نیست و به صورت دائمی در یک رقابت جدی با ایالات متحده آمریکا قرار دارد. از این رو سفر پوتین به اراضی اشغالی با توجه به تحولات سریع و پر شتاب منطقه خاورمیانه میتواند از جنبههای مختلف حائز اهمیت باشد. به خصوص که سطح تنش در منطقه افزایش پیدا کرده و امکان رویارویی نظامی میان بازیگران مختلف در صورت اتخاذ تصمیمات یا اقدامات اشتباه وجود دارد.
نقش و جایگاه رژیم صهیونیستی در سیاست خارجی روسیه و بالعکس
رژیم صهیونیستی به چند دلیل در سیاست خارجی روسیه از اهمیت خاصی برخوردار است:
- حضور در منطقه بحرانخیز خاورمیانه: حضور رژیم صهیونیستی در منطقه بحرانخیز خاورمیانه به خصوص که خود این رژیم یکی از دلایل وجود و تداوم بسیاری از بحرانها است، قاعدتا روسیه را به عنوان یکی از قدرتهای بزرگ ترغیب میکند که با تلآویو رابطه مناسب برقرار کند.
- حضور اقلیت قدرتمند روسی در اسرائیل: بیش از یک میلیون اسرائیلی که ریشه در اتحاد جماهیر شوروی سابق دارند و بسیاری از آنها همچنان به روسیه به عنوان بخش مهمی از هویت خود نگاه می‌کنند، در اراضی اشغالی ساکن هستند که در ساختار سیاسی اسرائیل نیز در سطوح عالی همچون وزیر و نماینده پارلمان حضور دارند. روسی، زبان اول برای ۱۲ درصد از جمعیت اسرائیل محسوب میشود و پس از عبری و عربی در جایگاه سوم قرار دارد. جای تعجب نیست که بسیاری از اسرائیلیها روابط شخصی و خانوادگی خود را با سرزمین سابق حفظ کرده باشند. اسرائیل تنها نقطه ای در خارج از بلوک شوروی سابق است که پیروزی ۹ ژانویه شوروی در برابر نازی‌ها را جشن میگیرد.
- تمایل روسیه به استفاده از پیشرفتهای تکنولوژیک اسرائیل: یکی از مسائلی که همواره موجب ترغیب روسیه به توسعه روابط خود با اسرائیل شده، استفاده از تکنولوژی پیشرفته صهیونیستها در حوزههای صنعتی، هواپیمایی، انرژی و پزشکی بوده است. به نحوی که در طول سالهای گذشته، تفاهماتی در خصوص صدور هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیلی به روسیه صورت گرفت و دو طرف گام‌هایی در راستای همکاری در زمینه‌های انرژی و فناوری نانو برداشتند. همچنین آژانس فضایی دو طرف در قسمت‌های مربوط به اکتشاف فضا، کشف مواد جدید، ناوبری، پزشکی و زیست‌شناسی فضایی با یکدیگر به همکاری می‌پردازند.
- تلاش روسیه برای برقراری توازن در خاورمیانه: یکی از سیاستهای مهم روسیه در منطقه غرب آسیا، ایجاد توازن در روابط خود با کشورها و بازیگران مختلف است. روسیه تمایل ندارد که اسرائیل یک بازیگر تمام غربی در منطقه باشد. در واقع مسکو تصور میکند که توسعه روابط با تل آویو میتواند تا حدی بر نفوذ روسیه در منطقه بیافزاید و از نفوذ غرب بکاهد.
- برقراری ارتباط قوی با تلآویو جهت مدیریت بحران سوریه: حضور مستقیم نظامی روسیه در سوریه، ضرورت جدیدی را برای این کشور بوجود آورد که به منظور مدیریت این بحران با تمام طرفهای درگیر و بازیگران موثر و مداخلهگر، ارتباط وثیقی داشته باشد. با توجه به همجواری رژیم صهیونیستی با سوریه و همچنین مداخلات آشکار و غیر مستقیم این رژیم در بحران این کشور، ناگزیر مولفه جدیدی در روابط مسکو ـ تل آویو بوجود آمد.
از سوی دیگر روسیه نیز به عنوان بزرگترین کشور جهان و یازدهمین اقتصاد بزرگ دنیا، به چند دلیل در سیاست خارجی رژیم صهیونیستی دارای اهمیت است:
- سطح و میزان قدرت روسیه در نظام بینالملل: روسیه از دوره اتحاد جماهیر شوروی به عنوان یکی از ابرقدرتهای حاکم بر نظام بین الملل عمل کرده است. اگر چه با فروپاشی اتحاد کمونیستی از سطح و میزان قدرت مسکو نیز کاسته شد، اما عملکرد روسیه در طول سالهای گذشته نشان داده که این کشور همچنان یکی از قدرتهای بزرگ در نظام بین الملل است. از این حیث برخورداری روابط نزدیک با کشوری که همچنان یکی از قدرتهای بزرگ در سطح نظام بین الملل محسوب میشود، برای سیاست خارجی اسرائیل یک مزیت به شمار میآید.
- توازنبخشی به رابطه با غرب: از زمان روی کار آمدن ولادیمیر پوتین در روسیه، این کشور به تدریج از نابسامانیهای دهه ۱۹۹۰ در سیاست خارجی خود فاصله گرفته و پیوسته در حال ایفای نقش به عنوان یک قدرت مستقل بوده است. استقلال رای مسکو از کشورهای غربی در بسیاری از موارد موجب ناکام ماندن سیاستهای آمریکا و کشورهای اروپایی شده است. به همین دلیل اسرائیل تلاش کرده با کشوری که دارای رویه مستقلانه‌ای نسبت به غرب است، روابط نزدیکی برقرار کند تا در مواقع مقتضی بتواند از ظرفیت آن برای توازنبخشی به روابط خود با اروپا و آمریکا استفاده کند.
- استفاده از مزیت روستباران: حضور تعدا زیادی از روستباران در اراضی اشغالی، در وهله نخست این فرصت را بوجود آورده که اسرائیل برای تامین امنیت آنها ـ به عنوان موضوعی که مورد علاقه مسکو است ـ با روسیه وارد مذاکره شود و در وهله دوم، از ارتباطات این روس تبارها با یهودیان داخل روسیه به نفع خود سود جوید.
- عضویت دائم در شورای امنیت سازمان ملل متحد: حضور روسیه به عنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت میتواند در بزنگاههای تاریخی، مورد استفاده رژیم صهیونیستی قرار گیرد.
– مکانیزم تنش‌زدایی روسیه و رژیم صهیونیستی در سوریه
مکانیزم تنش‌زدایی میان روسیه و رژیم صهیونیستی در سوریه به زمانی مرتبط میشود که مسکو تصمیم گرفت به صورت مستقیم، نیروهای نظامی خود را وارد این بحران کند. در آن زمان، پس از چند دور مذاکره میان مقامات سیاسی و نظامی دو طرف، در مورد دو مسئله توافق صورت گرفت:
نخستین توافق در خصوص خطوط مرزی هوایی و نحوه اطلاع‌رسانی به یکدیگر به منظور جلوگیری از بروز هرگونه تصادم هوایی بود.
دومین توافق به این امر مرتبط میشد که ظاهرا مسکو به تلآویو اطمینان داد که تسلیحات و تجهیزات روسی به هیچ‌وجه علیه اسرائیل به کار گرفته نخواهد شد. منظور از این توافق، جلوگیری از دسترسی ایران، دولت سوریه و حزب الله به تسلیحات روسی در سوریه بود.
با این حال هر دو بند مهم مکانیزم تنش‌زدایی میان روسیه و رژیم صهیونیستی از همان زمان توسط طرفین رعایت نشد. به نحوی که از یک سو گزارشهای متعددی درباره استفاده حزبالله از تسلیحات روسی توسط منابع اسرائیلی و غربی منتشر شد و از سوی دیگر رژیم صهیونیستی با مورد هدف قرار دادن هواپیمای نظامی ایلوشین-۲۰ روسیه با ۱۵ سرنشین، عملا روابط خود با مسکو را وارد مرحله ای تنشآمیز کرد.
مواضع روسیه پیرامون موضوعات مختلف مرتبط با مسئله فلسطین
روسیه از گذشته نسبت به مناقشه فلسطین و اسرائیل حساس بوده و تلاش کرده در برهههای زمانی مختلف، به ایفای نقش در این خصوص بپردازد. مواضع روسیه پیرامون مسائل اساسی مرتبط با مسئله فلسطین را میتوان در چند گزاره خلاصه کرد:
- روسیه نسبت به خطرات لغو توافقنامه اسلو نگران است؛ زیرا در این صورت اسرائیل بار مالی حمایت از تشکیلات خودگردان فلسطین که برعهده اتحادیه اروپا، آمریکا و کشورهای عربی است را متحمل خواهد شد؛ مساله‌ای که از یک سو مغایر با برنامههای دولت اسرائیل است و از سوی دیگر میتواند به فروپاشی تشکیلات خودگردان فلسطین منجر شود.
- روسیه همواره حامی اتحاد گروههای فلسطینی با یکدیگر بوده است. به عنوان مثال، «میخائیل بوگدانف» معاون وزارت امور خارجه روسیه، در سوم جولای سال میلادی ۲۰۱۶، با حضور در نخستین کنفرانس بین المللی صلح پاریس، از عدم یکپارچگی گروههای فلسطینی به عنوان عاملی منفی در روند سازش یاد کرد و در این باره گفت: «حل این معضل باید در اولویت قرار بگیرد تا در نهایت فلسطینیها در قالب یک هیات متحد در مذاکرات ظاهر شوند.»[۱] در این راستا روسیه بارها میزبانی از این گروهها را جهت انجام مذاکره در مسکو بر عهده داشته است. همچنین در توافق آشتی ملی میان فتح و حماس که در قاهره به امضای طرفین رسید، روسیه نقش قابل توجهی ایفا کرد.
- مسکو همواره بر موضع خود در غیرقانونی بودن شهرک سازی اسراییل در اراضی فلسطین ازجمله قدس شرقی تاکید کرده است. به نحوی که وزارت امور خارجه روسیه بارها در بیانیه ای از ادامه شهرک سازی رژیم صهیونیستی در سرزمینهای فلسطین انتقاد و اعلام کرده که این اقدامات غیرقانونی امکان برقراری صلح عادلانه و توافق بین فلسطین و اسراییل را کاهش میدهد. به عنوان مثال هنگامی که در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸، اسراییل طرح احداث بیش از یکهزار واحد مسکونی در ۲۰ منطقه در کرانه غربی رود اردن را اعلام کرد، وزارت خارجه روسیه طی بیانیه ای گفت که «این سیاست اسراییل به ایجاد شرایط برای برقراری مذاکرات مستقیم بین فلسطین و اسراییل که در چارچوب آن باید راه حلی برای تمام مسائل مربوط به تعیین موقعیت حقوقی (فلسطین) پیدا کرد، کمک نمیکند. بدیهی است که ادامه شهرک سازی اسراییل، دورنمای تحقق راهکار ایجاد دو دولت برای حل مناقشه فلسطین و اسراییل را از بین میبرد و امکان برای دستیابی به صلح عادلانه و پایدار در منطقه خاورمیانه را کاهش میدهد.»[۲]
- در حوزه سیاسی، روسیه به تاسیس حکومت مستقل فلسطین بر مبنای قطعنامههای شورای امنیت سازمان ملل و اصل ایجاد دو حکومت مستقل پایبند است. در واقع از نظر مسکو تلاشهای جامعه جهانی باید بر اجرای توافقهای موجود به منظور ایجاد حکومت فلسطین بر اساس اصل دو حکومتی متمرکز باشدو
- در مورد مسئله قدس روسیه اعتقاد دارد که قدس باید به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شود که حاکمیت بخش غربی را اسرائیل و حاکمیت بخش شرقی را فلسطین بر عهده داشته باشد. به همین دلیل هنگامی که دولت ترامپ به صورت یکجانبه، قدس را پایتخت اسرائیل نامید، ، وزارت خارجه روسیه ضمن ابراز نگرانی از این تصمیم، به صراحت اعلام کرد که قدس شرقی را پایتخت فلسطین میداند.[۳]
دلایل و اهیمت سفر پوتین به فلسطین اشغالی
در برهه زمانی فعلی، سفر پوتین به فلسطین اشغالی از چند جنبه حائز اهمیت است:
نخست آنکه سفر پوتین به منظور شرکت در مراسم افتتاح بنای یادبود مربوط به قربانیان جنگ جهانی دوم و در سالروز هولوکاست انجام خواهد شد. بنابراین سفر پوتین از اهمیت نمادین بسیار زیادی برای اسرائیلیها به خصوص روستباران برخوردار است. نباید از یاد برد که برخلاف تبلیغات منفی رسانه‌های غربی، پوتین یکی از شخصیت‌های محبوب روس‌تبارها در جامعه اسرائیل محسوب میشود؛ زیرا وی در مقایسه با دوران شوروی از میزان یهودستیزی در جامعه روسیه کاسته و تلاش کرده روابط گرم‌تری با تلآویو برقرار کند.
دوم آنکه، عملیات تروریستی آمریکا علیه ایران که به شهادت سردار سپهبد حاج قاسم سلیمانی منجر شد و پس از آن پاسخ ایران در مورد هدف قرار دادن پایگاه نظامی عین الاسد در عراق را در پی داشت، شرایط جدیدی را در منطقه بوجود آورده که بیش از همه، امنیت اسرائیل در معرض خطر قرار گرفته است. از این رو یکی از محورهای رایزنیهای پوتین در تل آویو، تحولات اخیر منطقه و معضلات امنیتی اسرائیل است. به احتمال زیاد با توجه به روابط مطلوب روسیه با ایران، مقامات سیاسی و نظامی اسرائیل از پوتین درخواست خواهند کرد که به عنوان میانجی وارد شود و از اقدامات احتمالی تهران یا گروههای مقاومت علیه رژیم صهیونیستی ممانعت به عمل آورد یا دست کم از شدت آن بکاهد.
سوم آنکه با توجه به بن بستی که رژیم صهیونیستی در حوزه انتخابات گرفتار شده و در آینده نزدیک ناگزیر به برپایی سومین انتخابات در مدت زمان کوتاه است، حضور پوتین با تبلیغات زیاد از سوی نتانیاهو برای بهره برداری در رقابتهای انتخاباتی مواجه خواهد شد. در واقع نتانیاهو تلاش میکند از روابط گرم خود با پوتین برای جلب نظر روستباران در انتخابات آتی استفاده کند.
چهارم آنکه سفر پوتین در حالی انجام میشود که اختلافات روسیه و رژیم صهیونیستی به واسطه اقدامات رژیم صهیونیستی در سوریه رو به افزایش گذاشته است. ممانعت جنگندههای روسی از حمله هوایی اسرائیل به فرودگاه نظامی التیفور و مخالفتهای متعدد مسکو با حملات نظامی اسرائیل به خاک سوریه، از جمله محورهای مهم تنش میان دو طرف به شمار میآیند. از این رو به احتمال زیاد، طرف اسرائیلی تلاش میکند یا مکانیزمهای پیشین در مورد سوریه را با روسیه احیا کند و یا به توافقات جدیدی دست یابد که حضور مداخلهگرایانهاش در این کشور با محدودیت چندانی مواجه نشود.
پیامدهای احتمالی سفر پوتین برای ایران و مسئله فلسطین
در بررسی نحوه جهت گیری روسیه در خصوص فلسطین، لازم است به این نکته توجه کافی صورت گیرد که فلسطین در حوزه منافع اولیه و حیاتی روسیه قرار ندارد. همچنین رویکرد روسیه نسبت به فلسطین دارای تضاد چندان زیادی با کشورهای غربی نیست. البته روسیه با طرحهای شتابزده دولت ترامپ در خصوص انتقال پایتخت اسرائیل به قدس و یا طرح موسوم به معامله قرن کاملا مخالف است. زیرا اعتقاد دارد که چنین طرحهایی نه تنها نمیتوانند هیچ کمکی به حل و فصل مناقشه کنند، بلکه موجب شعلهورتر شدن آن نیز میشوند. بر این اساس روسیه تلاش میکند موضع متعادلی نسبت به مسئله فلسطین اتخاذ کند و با هر دو طرف مناقشه، روابط نزدیکی برقرار نماید. در واقع مسکو به نفع یکی، طرف دوم را آزرده نمیکند. به همین دلیل است که پوتین قصد دارد هم با نتانیاهو و هم با محمود عباس دیدار و گفتگو داشته باشد.
به رغم مشابهتهایی که دیدگاه روسها نسبت به آمریکا و اکثر کشورهایی اروپایی در مورد مسئله فلسطین وجود دارد، با این حال شیوه بازیگری و همچنین مولفههای تاثیرگذار بر رفتار مسکو برای ایران بسیار مطلوبتر از غرب است. به همین دلیل ایران امکان رایزنی گسترده و حتی استفاده از برخی ظرفیتهای روسیه در مورد مسئله فلسطین را دارد.
در مورد سوریه نیز به رغم آنکه همکاریهای سیاسی، نظامی و اطلاعاتی میان روسیه و رژیم صهیونیستی ادامه پیدا خواهد کرد، با این حال چنین امری به معنای تمایل مسکو به اسرائیل و رویگردانی از ایران نیست. آنچه که از آن به عنوان مکانیزم دایمی تماس به منظور جلوگیری از برخوردهای تصادفی نیروهای هر دو طرف یاد میشود، مسئله چندان مهمی نیست. زیرا روسیه علاوه بر اسرائیل، عملیات نیروی هوایی خود در سوریه را با آمریکا و ترکیه نیز به منظور اجتناب از هرگونه برخورد و درگیری نظامی هماهنگ کرده بود. در نتیجه آنچه میان روسیه و اسرائیل مورد توافق قرار گرفته بود، صرفا هماهنگی برای پرهیز از وقوع هرگونه حادثه نظامی بوده است و نباید به آن ابعاد دیگری داد و از آن به عنوان همکاری تنگاتنگ روسیه با اسرائیل یاد کرد.
نتیجه گیری
بررسی سیاستهای منطقه ای و بین المللی روسیه نشان میدهند موارد مختلفی وجود دارند که عملا موجب واگرایی و حتی تیرگی در روابط روسیه و اسرائیل شده اند. به عنوان مثال، روسیه در مسئله صلح خاورمیانه تاکنون نه تنها برخی از گروه های فلسطینی نظیر حماس را به عنوان یک گروه تروریستی شناسایی نکرده، بلکه با آنها روابط نسبتا نزدیکی نیز برقرار نموده است. همچنین روسیه از ایجاد یک دولت مستقل فلسطینی نیز حمایت کرده که این امر چندان مورد رضایت اسرائیلیها نیست. علاوه بر موارد فوق، روسیه در مدیریت روابط خود با ایران و اسرائیل نشان داده که ضمن حفظ روابط خود با تل آویو، در بسیاری از موارد به نفع تهران عمل کرده است. بر این اساس طی سالهای گذشته، گاهی روابط روسیه و اسرائیل به علت همکاریهای مسکو ـ تهران، به ویژه در بخشهای نظامی و هستهای، تا حدودی تیره شده است؛ زیرا روابط روسیه با ایران در زمینه هستهای و نظامی، از نگاه اسرائیل تقویت دشمن شماره یک آنهاست. همچنین تداوم رابطه و همکاری با ایران، دیدگاه مثبت به نفوذ منطقه ای تهران، همکاری با حزب الله و حضور نظامی در سوریه به نفع دولت اسد از جمله مواردی هستند که مسکو ضمن در نظر گرفتن و توجه کردن به خواستهای اسرائیل، با این حال مطابق میل تل آویو عمل نکرده و در برخی موارد کاملا متضاد و مغایر با منافع این رژیم به پیشبرد برنامههای خود پرداخته است.
در این بین اگر چه این اعتقاد وجود دارد که حضور روسیه در سوریه مانع از آن میشود که ایران یا حزبالله لبنان جبهه جدیدی را علیه اسرائیل باز کنند، اما واقعیت آن است که حضور ایران در سوریه و شیوههای ایفای نقش این کشور ارتباط چندانی با روسیه ندارد. در واقع اگر ایران یا حزبالله تصمیم بگیرند که جبهه جدیدی را علیه اسرائیل باز کنند، روسیه توان جلوگیری از چنین امری را ندارد؛ زیرا عمق استراتژیک و توان رزمی و عملیاتی ایران و حزب الله در سوریه بسیار بیشتر از روسیه است. ضمن آنکه اساسا روسیه تمایل ندارد خود را درگیر منازعات ایران و محور مقاومت با اسرائیل کند. روسیه اهداف مشخصی را در سوریه دنبال میکند که این اهداف به هیچ وجه به رویارویی ایران و محور مقاومت با اسرائیل مرتبط نمیشوند.
در نهایت توجه به این نکته ضروری است که به همان میزان که اسرائیل از قابلیت تاثیرگذاری بر روابط روسیه و ایران بر خوردار است، تهران نیز توان تاثیرگذاری بر روابط مسکو و تل آویو را دارد. همچنین میزان نزدیکی و دوری ایران و روسیه به یکدیگر میتواند موجب کاهش یا افزایش تاثیرگذاری اسرائیل بر این روابط شود. این امر به خوبی در همکارهای امنیتی، اطلاعاتی و نظامی ایران و روسیه در سوریه مشهود است. این همکاریها در شرایطی صورت که عملا اسرائیلیها علاقه ای به شکل گیری و تداوم آن نداشتند. با این حال اهداف همسو و روابط نزدیک تهران و مسکو مانع از تاثیرگذاری تل آویو بر این همکاریها شده است. بنابراین چنین رویدادی در آینده نیز میتواند در روابط ایران و روسیه رخ دهد.
[۱] . عضو تشکیلات خودگردان فلسطین خبر داد؛ روسیه ۱۵ ژانویه میزبان مذاکرات آشتی ملی فلسطین است، خبرگزاری مهر، ۱۴ دی ۱۳۹۵
[۲] . روسیه: شهرک سازی اسراییل در سرزمینهای فلسطین غیرقانونی است، خبرگزاری ایرنا، ۲۳ دی ۱۳۹۶
[۳] . روسیه: «قدس شرقی» را پایتخت فلسطین می دانیم، شبکه العالم، ۱۶ آذر ۱۳۹۶
اندیشکده راهبردی تبیین
خبرگزاری بین المللی قدس
